شورای بین‌المللی یادمانها و محوطه ها (ایکوموس) یک سازمان بین المللی غیر دولتی است که به عنوان نهاد همکار سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد(یونسکو) با هدف کمک به حفاظت از یادمانها و محوطه های تاریخی جهان (بخش غیر منقول میراث مادی طبق تعریف مقرر در کنوانسیون راجع به حمایت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان) بنیان نهاده شده است.
این سازمان در راستای اهداف کلی و وظایف خود در زمینه حمایت از میراث فرهنگی مذکور در طول سالیان پیاپی، منشورهایی را به تصویب رسانده است. که مهم ترین آنها "منشور بین المللی حفاظت و مرمت یادمانها و محوطه ها" ( معروف به منشور 1964 ونیز) می باشد.
هر یک از این منشورهای مصوب ایکوموس دارای موضوع جداگانه در حوزه های مختلف میراث فرهنگی شامل گردشگری فرهنگی ،باغهای تاریخی ،شهرها و بافتهای تاریخی شهری،باستان شناسی زیر خاک و زیر آب و غیره بوده و یکسری توصیه ها ، هنجارها و اصول اخلاقی مرتبط با موضوع مربوطه به دست اندر کاران حمایت از میراث فرهنگی ارئه می دهند.
هرچند این منشورها از حیث اصول و حقوق بین الملل مانند معاهدات بین المللی، برای کشورها تعهد آور نیستند لیکن عمل به رهنمودهای ارائه شده در هر یک از آنها کمک موثری در پیشبرد امور حمایت و حفاظت از میراث فرهنگی به شمار می رود.
از مجموعه منشورهای مصوب ایکوموس ابتدا به منشورهای گردشگری فرهنگی اشاره می کنیم.
گردشگری یک واقعیت اجتماعی بشری اقتصادی و فرهنگی است و یقینا این پدیده که آورنده منافع اقتصادی برای کشورهاست ، بر یادمانها و محوطه های فرهنگی تاریخی که محل بازدید گردشگران هستند تاثیر سوء می گذارد.در عین حال نمی توان این پدیده را از صحنه معادلات و تعاملات فرهنگی مردم کشورها با یکدیگر که حذف نمود زیرا بازدید گردشگران از این اماکن موجد تعامل فرهنگی دولتها و ملتها بوده و نهایتا کمک به حفظ صلح و امنیت جهانی پایدار می کند.
منشورهای گردشگری فرهنگی با این رویکرد و با نگرش کمک به حفظ و ارتقاء گردشگری فرهنگی(گردشگری با هدف بازدید از اماکن میراث و شناخت فرهنگ و تمدن کشور های محل بازدید توسط گردشگران ) با قصد حمایت و حفاظت از اماکن و محوطه های محل بازدید گردشگران تهیه شده است
منشور بین‌المللی گردشگری فرهنگی
مدیریت گردشگری در اماکن دارای اعتبار میراث
ارائه شده توسط گراهام بروکز
کمیته علمی بین‌المللی ایکوموس در مورد گردشگری فرهنگی
کنفرانس گردشگری و میراث یونسکو، باکتاپور، نپال، آوریل 2000
مقدمه
در این نوشتار منشور بین‌المللی جدید گردشگری فرهنگی ایکوموس که توسط مجمع عمومی ایکوموس در سال 1999 در مکزیک به تصویب رسیده بود، معرفی می‌شود.
منشور موردنظر توسط «کمیته علمی بین‌المللی ایکوموس در مورد گردشگری فرهنگی»با ریاست آقای هیاشی سوگایا تهیه شده است.
منشور جدید به منزله اعلامیه‌ای برای حمایت و تأیید مجدد «اصولی» است که روابط پویا میان گردشگری و اماکن یا مجموعه‌های دارای اعتبار میراث را هدایت میکند و در واقع تأمین‌کننده گفتگو و یکسری اصول مشترک برای مدیریت این روابط است.
منشور موردنظر ارتباط ویژه‌ای با این کنفرانس یونسکو دارد و به کارگیری جامعه میزبان در همه جنبه‌های برنامه‌ریزی و مدیریت گردشگری، بخصوص در محوطه‌های میراث و شهرهای تاریخی را ترویج میکند. برای اینکه گردشگری فعالیتی لذت‌بخش و با ارزش باشد، یک عامل اساسی وجود دارد. اگر مردم محلی و جامعه میزبان احساس خوبی نسبت به خود و مکانشان داشته باشند، بازدیدکننده نیز جذب مکان آنها خواهند شد. اعتماد به نفس، آگاهی و احساس غرور نسبت به تنوع فرهنگی خود و غرور مالکیت نسبت به میراث فرهنگی آنها جنبه‌های ضروری برای جامعه محلی هستند. اگر قرار است رابطه مورد نظر پایدار باشد، این مردم باید در فعالیت‌های توریستی مربوط به منطقه خود مشارکت کنند و از آن نفع ببرند.
منشور جدید علاوه بر اینکه لزوم صیانت از کثرت، تنوع و اهمیت جهانی بسیار زیاد میراث فرهنگی را رسماً تأیید میکند، دو مفهوم عمده ذیل را ترویج می‌نماید.
*یکی از دلایل عمده مبادرت به هر شکل حافظت، آن است که اعتبار مکان با مدیریت خوب و درست، در دسترس بازدیدکنندگان و جامعه میزبان قرار گیرد.
*جامعه حفاظت‌کنندگان و صنعت گردشگری هر دو باید در حمایت و معرفی میراث فرهنگی و طبیعی جهانی با یکدیگر همکاری نمایند، البته با فرض اینکه هر دو متقابلاً ذخیره موردنظر را محترم دانسته و نگران آسیب‌پذیری آن هستند.
منشور حاضر که مورد تجدیدنظر قرار گرفته است، یک رهیافت همکاری در ارتباط با مسائل گردشگری و صنعت گردشگری را پذیرفته و از تنش‌هایی که اغلب طبق سنت، بخشی از این ارتباط بوده است، می‌پذیرد. این منشور تأیید میکند که اگر میان گردشگری و حفاظت‌کنندگان گفتگو و تعامل مثبت برقرار شود به پیشرفت بیشتری می‌توان دست یافت تا اینکه حفاظت‌کنندگان، تورسیم را چیزی که باید به اکراه تحمل کرد بیانگارند. این منشور عملاً از طبقه‌بندی «گردشگری فرهنگی» به عنوان یک مفهوم محدود پرهیز می‌نماید. این مفهوم تنها آن شکل از گردشگری را تعریف میکند که طی آن از یک موزه، گالری هنری، محوطه تاریخی یا نمایش فرهنگی بازدید می‌شود. این تعریف بسیار تنگ‌بینانه است و مقدار زیادی از تعامل میان بازدیدکنندگان و جامعه میزبان را به رسمیت نمی‌شناسد. منشور جدید هر شکلی از گردشگری را تأیید میکند که طی آن بازدیدکننده همان‌قدر که در مورد محوطه‌های تاریخی و نمایش‌های فرهنگی تجربه کسب میکند، در خصوص همه جنبه‌های «فرهنگی» مربوط به مکان، شیوه‌های زندگی معاصر آن، غذا، نقشه‌برداری، محیط زیست، شهرها و روستاها نیز تجربه بدست می‌آورد.
روند تجدیدنظر در منشور
منشور اصلی «گردشگری فرهنگی ایکوموس» حاصل یک کنفرانس بین‌المللی بود که در سال 1976 در بروکسل برگزار شد و ایکوموس در نشست‌های بعدی خود در سال 1984 در روستوک و درسدن بر آن صحه گذاشت. از آن سال تاکنون، نرخ رشد گردشگری بین‌المللی و داخلی در سراسر جهان به میزان مقابل توجهی افزایش یافته است. به همین میزان مجموعه روشها و اهداف حفاظت از اماکن میراث نیز کاملتر شده و گسترش یافته است.
در نشست 1996 «مجمع عمومی ایکوموس» در سوفیا، ضرورت یک منشور گردشگری فرهنگی اصلاح‌شده مورد تأیید قرارگرفت و درخواست شد تا سند جدیدی آماده شود و در نشست مجمع عمومی 1999 مکزیک به تصویب برسد. «کمیته گردشگری فرهنگی ایکوموس» تحت ریاست آقای هیاشی سوگایا، آقای گراهام بروکز از ایکوموس کشور استرالیا را برای تدوین متون پیش‌نویش مربوطه و هماهنگی لازم جهت روند تجدیدنظر برگزید.
کمیته گردشگری فرهنگی درفاصله بین اواخر سال 1996 و نشست سپتا مبر 1997 خود در پرتغال، یکسری متون مقدماتی را تهیه و در میان کشورهای عضو توزیع کرد. در پیش‌نویس‌های دیگری که پس از آن در اواخر سال 1997 و اوایل 1998 تهیه شد، اصلاحات بیشتری صورت گرفت از جمله بازبینی آنها توسط تعدادی از تشکیلات توریستی عمده بخصوص در استرالیا و اروپا انجام شد. کمیته‌های مشورتی و اجرائی ایکوموس، در سپتامبر 1998 در استکهلم، متن نهایی را تصدیق کردند. متن نهایی منشور در اکتبر 1999 در مکزیک به مجمع عمومی ایکوموس تقدیم شد و در همان نشست به اتفاق آرا به تصویب رسید.
در حال حاضر نیز کمیته گردشگری فرهنگی ایکوموس برای اشاعه منشور به گسترده‌ترین شکل ممکن در جامعه حفاظت میراث فرهنگی و صنعت گردشگری تلاش میکند. اکنون فرصتی که برای ارائه و معرفی منشور به این کنفرانس میراث فرهنگی و گردشگری یونسکو بدست آمده است، مغتنم و محترم شمرده می‌شود. گام بعدی، استفاده از «اصول و رهنمودهای منشور» در جهت گسترش یک مجموعه روش‌های ارزیابی ثابت و مستمر برای تحلیل ارتباط میان حفاظت و گردشگری در یک مجموعه وسیع و متنوع محوطه‌های میراث در سطح بین‌المللی خواهد بود. کار این کنفرانس ارتقای آن روند خواهد بود.
اهداف منشور حاضر:
اهداف اصلی منشور گردشگری فرهنگی عبارتند از:
*تسهیل و ترغیب دست‌اندرکاران حفاظت و مدیریت اماکن و مجموعه‌های میراث به اینکه آن اماکن و مجموعه‌ها را در دسترس جامعه میزبان و بازدیدکنندگان قرار دهند.
*تسهیل و ترغیب صنعت گردشگری به ترویج و مدیریت گردشگری با روش‌هایی که باعث احترام و ارتقاء میراث فرهنگی و فرهنگ‌های زنده جامعه میزبان شود.
*تسهیل و ترغیب گفتگو و تعامل میان منافع حفاظت و صنعت گردشگری در مورد اهمیت و ماهیت ناپایدار و آسیب‌پذیر دارایی‌های میراث فرهنگی و نیاز به تأمین آینده‌هی پایدار برای آنها.
*فراهم کردن استراتژی‌ها و سیاست‌هایی با استانداردهای مربوط به معرفی و توضیح محوطه‌ها و فعالیت‌های فرهنگی، در بستر حفظ وضع موجود و حفاظت از آنها.
مفاهیم اصلی منشور
*یکی از دلایل عمده حمایت، حفاظت و مدیریت اماکن میراث، میراث ناملموس و مجموعه‌ها این است که اعتبار آنها از نظر فیزیکی و یا فکری در دسترس جامعه میزبان و بازدیدکنندگان قرارگیرد. اگر عموم مردم از میراث فرهنگی محروم باشند، کل روند حفاظت در حاشیه قرار خواهد گرفت و از سطوح مهم تأمین بودجه یا حمایت عمومی و سیاسی لازم برای تداوم خود بهره‌مند نخواهد شد.
*دسترسی معقول و دارای مدیریت صحیح به توسعه فرهنگی و میراث فرهنگی، هم یک حق بشری و هم یک امتیاز است. این امر وظیفه رعایت احترام از طرف بازدیدکننده را در خود دارد. توضیح، نقش مهمی را در دسترسی مردم به میراث فرهنگی ایفا میکند.
*میراث فرهنگی به‌طور جامع به‌رسمیت شناخته شده است و شامل اماکن، مصنوعات دستی هنری، اسناد و میراث ناملموس سنت‌های زنده می‌باشد. میراث فرهنگی با این مفهوم به منزله نقطه عطفی پویا و ابزار مثبتی برای رشد و تحول قلمداد می‌شود.
*گردشگری داخلی و بین‌المللی، یکی از معروف‌ترین ابزارهای تبادل فرهنگی است و موجد تجربه شخصی از آنچه که از گذشته باقی مانده است و نیز زندگی معاصر و جامعه دیگران می‌باشد. گردشگری می‌تواند منافع اقتصادی ذخایر فرهنگی را در اختیار خود گیرد و در صورتی که با موفقیت مدیریت شود، قطعاً توسعه را در پی خواهد داشت.
*گردشگری باید منافعی برای جامعه میزبان به‌همراه آورد و با هدف پرهیز از تأثیر افراطی بر اصالت و بیان مادی میراث فرهنگی طراحی شود.
*در این منشور نه‌تنها به گردشگری در قالب مفهوم سنتی ایکوموس در مورد یادمانها و محوطه‌ها توجه می‌شود، بلکه تعامل میان گردشگری و همه اشکال میراث فرهنگی از جمله اماکن، مجموعه‌ها و جنبه‌های زنده جوامع میزبان را نیز دربرمی‌گیرد.
*در این منشور به‌جای تعریف ویژگی‌های خاص مکان یا مجموعه میراثی-که لازم است در بستر گردشگری مدیریت شود- بر مفهوم جامع اعتبار تأکید جدی می‌شود؛ مفهومی که رکن اساسی منشور بورا، مصوب ایکوموس استرالیا است.
*انتظار می‌رود، گروه‌های علاقمند برای اینکه بتوانند اصول جامع و کلی منشور گردشگری فرهنگی را با توجه به شرایط خاص خود اجرایی نمایند، رهنمودهای مفصل‌تری تنظیم کنند.
اصول منشور
این منشور متشکل از 6 اصل مهم است. هریک از این اصول توسط توضیحات تکمیلی که مفاهیم اصلی را توسعه می‌دهند، تقویت می‌شود.
اصل 1- از آنجایی که گردشگری داخلی و بین‌المللی یکی از مهم‌ترین ابزارهای تبادل فرهنگی است، حفاظت باید برای اعضای جامعه میزبان و بازدیدکنندگان فرصت‌هایی را فراهم آورد که به‌واسطه آن بتوانند در وهله نخست فرهنگ و میراث آن جامعه را تجربه کرده و درک نمایند.
اصل 2- به‌منظور نیل به آینده پایدار برای میراث فرهنگی و نیز گردشگری، باید رابطه پویای موجود میان این دو مدیریت گردد.
اصل 3- حفاظت و برنامه‌ریزی گردشگری برای اماکن میراث، باید تضمین نماید که تجربه بازدیدکننده ارزشمند، راضی‌کننده و لذت‌بخش خواهد بود.
اصل 4- جوامع میزبان و مردم بومی هم باید در برنامه‌ریزی حفاظت و گردشگری سهیم باشند.
اصل 5- فعالیت‌های گردشگری و حفاظت باید برای جامعه میزبان نفع داشته باشد.
اصل 6-برنامه‌های ترویج گردشگری، باید به حمایت و ارتقای ویژگی‌های میراث فرهنگی بیانجامد.
یک نسخه از منشور به این نوشتار پیوست است.
گراهام بروکز، یکی از اعضای کمیته گردشگری فرهنگی ایکوموس است. وی مدیر «مرکز مدیریت میراث فرهنگی» ( یک مؤسسه خصوصی به عنوان بخشی از «مؤسسه مشاوره حفاظت معماری و میراث» مستقر در سیدنی) می‌باشد.