یادمان

آيا کاروانسرای دوکوهک به تاریخ می‌پیوندد؟

سیاوُش آریا

 

گفتنی است «کاروانسرای دوکوهک» درتاریخ 18 شهریورماه 1377با شمارۀ  2107درسیاهۀ (فهرست) آثارملی به ثبت رسیده است. از مشكلات و موارد تهدید كننده کاروانسرای دوکوهک می‌توان از دست اندازی مردم منطقه و گذر خودروهای سنگین کنارجاده و زباله دانی شدن آن و عدم تعیین حریم و جایگاهی برای افراد ولگرد و معتاد نام برد. به گونه‌یی که این بنا درحال تخریب کامل است؟ جالب است بدانیم که این بنای تاریخی قاجاری درحاشیه بافت شهری واقع شده است که نزدیک دیدگان مسئولین می‌باشد و آن‌ها با بی تفاوتی ازکنار آن می‌گذرند!

 

کاروانسرای دوکوهک

کاروانسرای دوکوهک درکیلومتر45 جاده شیراز به سپیدان و در منطقه‌یی ییلاقی درمسیر ورودی شهرشیرازواقع شده است. این بنا 2500مترمربع مساحت دارد. کاروانسرای تاریخی دوکوهک، کاروانسرایی دوایوانه است. شوربختانه این بنای تاریخی چند سالی است که به صورت یک بنای متروکه درآمده وعناصرمهرازی (معماری) آن به شدت تخریب شده است. (تارنمای تخصصی میراث فرهنگی) ازجمله مصالح به کاررفته درکاروانسرای دوکوهک، سنگ، گچ وشفته آهک است. نوع سازه این بنا نیزبه گونه تاق وتویزه سنگی است. کاروانسرای دوکوهک همانند مدارس، مساجد ودیگربناهای مذهبی ایران به شکل دوایوانی وبه شكل مربع یا مستطیل ساخته شده است. ایوان‌های این کاروانسرا یکی درجایگاه ورودی (مدخل ورودی) و دیگری روبروی آن قراردارد. ازنمونه‌های مشابه باقیمانده ازکاروانسرای دوکوهک می‌توان از کاروانسرای چاه خوشاب نام برد.

 

تاریخچه وکاربرد کاروانسراها

ازجمله یادگارهای پرارزش مهرازی (معماری) ایران کاروانسراهاست که ازروزگارکهن به شُوندهای گوناگون و ارتباطی چون جریان اقتصادی، نظامی، جغرافیایی و مذهبی بنیاد گردیده ودردوره‌های مختلف به تدریج توسعه و گسترش یافته است با توجه به کاربرد وتوسعه گسترش کاروان سراها درایران می توان شُوند پیدایش کاروانسراها را نیاز اساسی و حمایت کاروانیان دانست.واژۀ کاروانسرا ازکاروان - کاربان = برخی گروه مسافران (قافله) که گروهی مسافرت می‌کنند و واژه سرای به چم (معنی) خانه و مکان است. هردو واژه کاروان و سرای مشتق ازپهلوی ساسانی (فرس میانه) است. چنانچه درفرهنگ لغات و سایریاری نامه‌های ادبی، نام‌های کاروان خانه، کاروان گاه، کاروان گه و برخی کاروان سرا مورد استفاده قرارگرفته است. بنابراین می‌توان ساخت کاروان سراها و بناهای مشابه را به هر شُوندی که درمسیرجاده ها ساخته شده اند را جایگاهی برای آسایش واستراحت وحمایت کاروانیان دانست. برپایۀ نبشتارهای تاریخی بنیاد کاروانسراها درایران از زمان هخامنشیان آغازمی شود: هردوت یونانی درکتاب پنجم خودازساختمان هایی گفتگومی کند که به وسیله هخامنشیان بین شوش وسارد ساخته شده بود.هرودت از یک سدو یازده بنای شبیه کاروان سرا(چاپارخانه) نام می برد که در فاصله نزدیک 2500 کیلومتربین پایتخت هخامنشی و سارد بنا گردیده بود و کاروانیان این فاصله را درکمتراز سه ماه طی می کردند. مطالعۀ راه‌های ارتباطی و جاده‌های بازرگانی و نظامی ونتایج تحقیقات وکاوش های باستان شناسی معلوم می دارد که ازگذشته دورنیاز زیادی به ایستگاه های بین راه وامنیت ورفاه کاروانیان احساس می شده است.

آرتورابهام پوپ معتقد است که :ساخت وایجاد کاروان سراها درایران پیروزی بزرگ معماری ایران است ودرهیچ جای جهان کاربرد و ویژگی‌های خاص معماری آن را نمی توان دید.

یاری‌نامه‌ها:
تارنمای تخصصی میراث فرهنگی
تارنمای کویروبیابان های ایران
کتاب کاروان سراهای ایران، نوشته دکترکیانی (استاد دانشگاه تهران)
كتاب شیرازشهرجاویدان نوشته زنده‌یاد استاد علی سامی