برگرفته از تارنمای دیده‌بان یادگارهای فرهنگی و طبیعی ایران به نقل از همشهری آنلاین
میدان نقش‌جهان هزار و یک دیدنی دارد که شاید نام بعضی از این هزار و یک، حتی به گوشتان هم نخورده باشد. نه اینکه شهرت نداشته باشند، نه. شاید فقط شما و خیلی‌های دیگر مثل شما نام آن را نشنیده باشند. وگرنه نامشان در کتاب‌های راهنمای گردشگران خارجی ثبت‌شده و گردشگران خارجی قدم‌به‌قدم و پرسان‌پرسان خود را به آنها می‌رسانند.
درست مثل چاه حاج‌میرزا. کوچه‌ای باریک با همین نام. از میدان نقش‌جهان که وارد کوچه چاه حاج‌میرزا می‌شوید، اول باید از چند مغازه بگذرید. بعد به جایی عجیب می‌رسید. دری متفاوت که تعداد زیادی خمره و گنجه‌های قدیمی در گوشه و کنار آن قرار گرفته و روی سقفش شاخ حیوانات. یک شهر فرنگ قدیمی سفید و قرمز هم میان آن همه وسیله عجیب قرار دارد؛ شهر فرنگی که خیلی از مشتری‌ها با دیدنش هیجان‌زده می‌شوند و یاد کودکی‌هایشان می‌افتند. دالان که تمام می‌شود، مغازه‌های قدیمی و تعداد زیادی ماکیان را که در حیاط برای خودشان آفتاب گرفته‌اند، می‌بینید. دست چپ‌تان همان جای معروف یعنی سرای حاج‌میرزا قرار دارد. 2 در دارد، از هر کدام که وارد شوید، ناگهان با دنیایی از قصه‌های یک بنای صفوی موزه‌مانند مواجه می‌شوید. راستی، از قبل وقتتان را خالی کنید، تماشایی‌های چاه حاج‌میرزا بسیارند و البته حرفهای پسران حاج‌میرزا که نسل به نسل این بنای عجیب را پابرجا نگه‌داشته‌اند.
خسته خانه
چاه حاج‌میرزا برای نخستین‌بار در زمان صفویان ساخته می‌شود و نمی‌توان گفت دست یک نفر بوده بلکه نسل به نسل گشته و مدام ترمیم شده تا به امروز رسیده است. آن روزهای اول، چاه حاج‌میرزا، «خسته‌خانه» نام داشته که مردم برای رفع خستگی به اینجا می‌آمده‌اند و بعد به مرور زمان به چایخانه و قهوه‌خانه تغییر یافته است. همین خسته خانه، به «سرای طوطی» نیز شهرت دارد ولی طبق گفته حسین خواجه کل ایران این محل را با نام «سرای‌حاج‌میرزا» می‌شناسند.
سال‌هاست که مدیریت سرای حاج‌میرزا، برعهده حاجی‌میرزا، مرد عتیقه‌دوست و عتیقه‌شناسی است که اتفاقا مدتی است گرفتار بیماری شده و حالا پسرانش مشغول نگهداری و رتق و فتق امور سرای طوطی هستند؛ پدران و پسرانی که نسلشان به خواجگان زمان صفویه بازمی‌گردد و به همین جهت فامیلی آنها خواجه است.
احمدی، از مشتریان قدیمی این سرا معتقد است که آدم‌ها در کار خودشان، به 2 دسته تقسیم می‌شوند: چکیده و چسبیده. یک موقع کسی قهوه‌خانه می‌زند ولی حتی بلد نیست که 2 استکان را در یک دستش بگیرد، این فرد چسبیده به کارش است ولی گاهی شخصی، کارکشته یک حرفه می‌شود. این کارکشته‌ها چکیده هستند و حاجی چکیده کار است.
این روزها تنها چیزی که جایش در سرای حاج‌میرزا خالی است، حمایت مسئولین است زیرا مردم و توریست‌ها سرای طوطی را می‌شناسند و خواه ناخواه اینجا از سوی مردم حمایت می‌شود.
به تماشا بنشینید
دیدن وسایل سرای حاج‌میرزا، سهل و ممتنع است. از همان اول که وارد می‌شوی با تعداد بسیار زیادی وسیله و ابزار قدیمی مواجه می‌شوی. سقف مملو از عکس و آویزهای مختلف است و دیوارها مملو از وسایلی که روی آن جا خوش کرده‌اند. شاید کمبود جا باعث شده تا بعضی وسایل را روی بندهایی میان زمین و سقف نگهداری کنند و شاید هم جذابیت دیداری بیشتر. این همان بخش سهلش است. دشواری‌اش در این است که ابتدا گمان می‌کنید همه‌‌چیز را دیده‌اید ولی کافی است کمی زمان صرف کنید، بعد متوجه می‌شوید که تعداد زیادی وسیله از چشمتان دور مانده بوده که بعضی زیر دیگری پنهان شده‌اند. با کشف آنها، تازه قصه تماشا از نو شروع می‌شود.
صاحب امروزی سرای حاج میرزا عتیقه‌شناس است، همانگونه که گذشتگان او. او آنقدر به عتیقه و وسایل قدیمی علاقه داشته و البته در این شغل حرفهای شده که از راه‌های مختلف در سفر و حضر، دست به جمع‌آوری عتیقه‌ها زده است. بنابراین خرید هر عتیقه قصه خاص خودش را دارد و این مجموعه با خون دل جمع شده است. مثل آن چند تاج درویشی که از سقف آویزان کرده‌اند. درویشان تاج‌های درویشی را با صرف وقت فراوان که حتی گاهی به یک سال هم می‌کشیده، با سوزن ذره ذره می‌دوخته‌اند.
فروش این تاج‌ها راهی برای امرار معاش درویشان بوده است. اتفاقا یکی از تاج‌های درویشی سرای حاج‌میرزا را شخصی به نام هالو قنبر، یکی از دراویش قدیمی ایران، دوخته است. عکس هالو قنبر هم پشت چند وسیله دیگر پنهان شده بود. حاجی برای خرید بعضی از این تاج‌ها به قولی، بیش از 50بار رفته و آمده است.
یا مثل شیرهایی که در چند طبقه کنار هم قرار گرفته‌اند. این شیرها، از تزیینات علم‌های امام‌حسین(ع) است. حسن خواجه، یکی از پسران حاجی، حتی می‌داند که این شیرها در هر مرحله از ساخت زیر دست چه کسانی رفته‌اند! این شیرها کار حجت زرین‌چنگ در تهران است که طلاکوبی‌اش را شخصی به نام شرافت در اصفهان انجام داده.
گنجه‌ها و خمره‌های نزدیک در ورودی نیز تک تک خریداری شده‌اند تا مردم بیایند و تفاوت زندگی دیروز و امروز را با دیدن همین وسایل بیشتر دریابند. خوب است که اگر درباره وسیله‌ای سؤالی داشتید، همانجا از کسانی که برایتان چای می‌آورند، بپرسید زیرا کم کم متوجه می‌شوید که بعضی از وسایل، آن چیزی نیست که شما فکرش را می‌کنید. مثلا 2 زنگ بزرگ در نزدیکی دخل وجود دارد که شاید در نگاه اول زنگ کلیسا به‌نظر برسد ولی اینها زنگ کشتی هستند. دیدن تبرزین‌ها و نقوش حک‌شده بر آنها نیز جذاب است. تبرزین وسایل دراویش بوده است که خصوصا در سفر از آن استفاده می‌کردند.
جایی برای همه
قهوه‌خانه یا چایخانه حاج‌میرزا، جایی برای همه هست از مسئولین و بازیگران و هنرمندان و ورزشکاران گرفته تا کاسبان و تاجران و مردم عادی و البته توریست‌های خارجی. هر کدام از این گروه‌ها که به چاه حاج میرزا می‌آیند، حرف‌هایی برای نقل شدن از خود باقی می‌گذارند. اما جالب‌ترین حرف‌ها از آن کسانی است که عتیقه می‌شناسند یا با معماری آشنا هستند. حسین احمدی، یکی از قدیمی‌های چاه‌حاج‌میرزاست که زیاد در این محل رفت‌وآمد می‌کند. او برایم می‌گوید که از توریست‌ها نکته‌های زیادی درباره این بنای کهن آموخته است مثلا یک‌بار یکی از پروفسورهای بنام ایتالیا و از کارشناسان فرهنگی یونسکو به چاه
حاج میرزا می‌آید و برایشان درباره گره‌چینی‌های سقف این بنا صحبت می‌کند. احمدی که دستی در معماری اصفهان دارد و با بناهای زیادی آشناست، در همین دیدار یاد می‌گیرد که طاق‌های سنتی به 3 دسته تقسیم می‌شوند؛ طاق‌های ایوانی، ضربی، گنبدی. طاق چاه حاج میرزا از نوع ضربی است که از طرف راست چیده می‌شود و به طرف ضلع مقابل می‌آید. همین چینش ضربدری، موجب شده تا طاق به نام ضربی مشهور شود. دیگر صحبت‌های آن دیدار این تجربه را برای احمدی به یادگار گذاشته که اصطلاحات معماری سنتی زیادی در کشور ما وجود دارد که کمتر کسی آنها را می‌شناسد ولی این ذره‌ای از ضرورت شناخت آنها نمی‌کاهد حتی اگر این شناخت از کارشناس کشوری بیگانه باشد.
ماجرای دیدار توریست‌ها خوشمزگی‌های خاص خودش را نیز دارد. برای نمونه چندی پیش آنتونی بوردن، سرآشپز، نویسنده، مجری و گردشگر معروف آمریکایی به ایران می‌آید و سری هم به سرای طوطی می‌زند. او که برنامه‌ای تلویزیونی به نام «آنتونی بوردن: میهمان ناخوانده» دارد، برای ساخت برنامه‌هایش به نقاط مختلف دنیا سفر می‌کند تا غذاهای بومی آنان را بررسی کند. او آبگوشت ایرانی را در همین جا می‌خورد و درباره محتویات و نحوه پخت آن سؤالاتی نیز می‌پرسد. افراد حاضر در سرای طوطی همه نکات پخت آبگوشت را برایش توضیح می‌دهند. شاهدان حاضر در آن دیدار، همگی به اتفاق می‌گویند که بوردن از طعم دیزی بسیار خوشش آمده بود.
نگهداری دقیق برای ماندگاری
حسن خواجه، نسل ششم این خاندان است که از کودکی در همین فضا بزرگ شده و به قول خودش با تک تک وسایل سرای‌طوطی از صبح تا شب زندگی کرده است. در وصف او می‌گویند طباخ حرفهای سنتی است، یعنی غذاهای سنتی همه جای ایران را با بهترین طعم قدیمی‌اش درست می‌کند. او هر روز وسایل را تمیز می‌کند و جا‌به‌جا می‌کند و‌تر و خشک‌شان می‌کند و امیدوار است که نسل بعدی نیز راه او و پدرانش را ادامه دهند.
اتفاقا یکی از نکته‌های پراهمیت ماندگاری این بنا، همین مسئله نگهداری و جابه جایی وسایل است. نگهداری از سکه و قوری قدیمی متفاوت از تاج درویشی است. به همین دلیل مثلا تاج‌ها را که از جنس نمد هستند، در کیسه کرده‌اند تا دود به آن نرسد و بید نزند و بعضی از دیگر از وسایل را پشت شیشه‌ها محفوظ نگه‌داشته‌اند.
احمدی معتقد است که همه ما می‌توانیم یک چیزهایی را به‌دست بیاوریم، حتی شما هم می‌توانید با یک پول هنگفت جایی شبیه سرای حاج میرزا درست کنید ولی مهم نگهداری آن است. از نظر او پسوند «داری» در کلمات مهم است و بیهوده نیست که می‌گویند: زن‌داری، شوهرداری، خانه‌داری، کتابداری و... یعنی همه اینها را می‌شود به‌دست آورد ولی مهم حفظ آنهاست.
دوغ و گوشفیل بخورید و دست از پا خطا نکنید!
اگر شما جزو کسانی هستید که چایخانه و قهوه‌خانه را جایی نامناسب به‌حساب می‌آورید، بدانید که سرای حاج میرزا متفاوت از تصورات پیشینتان است. حسن خواجه، پسر حاجی، برایم می‌گوید که کسی در سرای طوطی جرأت بدزبانی یا گفتن هر حرف ناجور دیگری را ندارد. هرکس که به سرای حاج میرزا می‌آید، می‌داند که اینجا جایی متفاوت و البته فرهنگی است. بنابراین هر یک از مشتریان یا مهمان‌های این سرا، نکته‌ای متفاوت از دیگری به گردانندگان سرا می‌آموزند که جمع‌آوری آنها در کتاب‌هایی بس مفصل می‌گنجد.
عتیقه گران است و وسایل سرای حاج‌میرزا، یکی ازیکی باارزش‌تر. گرچه مشتری‌ها در سرای حاج میرزا احساس راحتی می‌کنند ولی باید بدانند که دوربین‌های مداربسته و افراد حرفهای شاغل در سرا، حسابی حواسشان به آنها هست. این افراد هم در کار خود حرفهای هستند. به شکلی عمل نمی‌کنند که شما معذب شوید ولی حواسشان به همه وسایل هست! این نگهبانی‌ها و مراقبت‌های ویژه از سرای حاج‌میرزا شبانه‌روزی است.
راستی، اگر ظهر به سرای طوطی رفتید، آبگوشت آنجا را امتحان کنید. آبگوشت‌های سرای حاج‌میرزا را یکجا می‌پزند و بعد پرس‌پرس در کاسه‌های چینی می‌ریزند و به مشتریان می‌دهند. اگر هم غذا نخواستید، چای بخورید یا ترکیب عجیب دوغ و گوشفیل. ترکیب آن طعم شور در لیوان بسیار بزرگ دوغ با شیرینی گوشفیل‌ها، بر عجایب سرای حاج‌میرزا می‌افزاید!
حرفهای زیادی درباره چاه حاج‌میرزا ماند، شاید اگر حاجی حالش خوب بود و پشت دخل نشسته بود، خیلی از رازهای سرایش را برایمان بازگو می‌کرد.