برگرفته از ماهنامه دهاتی شماره 132
دکتر احمد مصدق
استاد بازنشسته دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران
مقدمه
با علم به این‌که شادروان «استاد کریم ساعی» بانی جنگلبانی نوین در ایران بوده و می‌توان گفت: پدر جنگلبانی ایران است و اولین کتاب جنگل‌شناسی به قلم این استاد توانا به رشته تحریر درآمده، ولی اولین کتاب جنگلداری به همت شادروان مهندس غلامعلی بنان به چاپ رسیده است.
از تاریخ اولین طرح جنگلداری در ایران تا به امروز 55 سال می‌گذرد. در این 55 سال صدها طرح جنگلداری پی‌ریزی شده که 90 درصد آن مربوط به جنگلهای شمال ایران است. البته طرح‌های جنگلداری اولیه ساده و مقدماتی بودند ولی در زمان خود می‌تواند قدمی مثبت تلقی گردد. اکنون به‌طور خلاصه تاریخچه طرح‌های جنگلداری را تا آنجا که حافظ نگارنده اجازه می‌دهد بیان می‌کنیم باشد تا این‌که خوانندگان علاقمند در آینده مطالبی به آن بیافزایند و ما را در این باره یاری دهند.
تاریخچه طرح‌های جنگلداری ایران
در گذشته‌های دور و قبل از ملی شدن، جنگلهای ایران متعلق به مالکان بوده و از آن به‌عنوان مراتع استفاده می‌کردند و هر گونه بهره‌برداری در اختیار مالکان بود. و احتمالاً اگر پیمانکاری قصد بهره‌برداری داشت، باید حق بهره‌برداری یا حق مالکانه را به مالکان بپردازد. و چون سازمان جنگلها به‌صروت امروزی وجود نداشت، فقط یکی دایره جنگل در وزارت فلاحت آن روز و بعدها در وزارت کشاورزی وجود داشت که پروانه بهره‌برداری صادر می‌کرد و مبلغی به‌عنوان حق دولت اخذ می‌شد. این دایره جنگل در یک اتاق محقر در وزارتخانه وجود داشت که به همت شادروان استاد کریم ساعی به بنگاه جنگلها تبدیل گردید. قسمتی از جنگلهای شمال ایران توسط دولت برای تراورس راه‌آهن بهره‌برداری می‌گردید که روش بهره‌برداری آن بر مبنای تک‌گزینی بود و چوب مورد مصرف معادن ذغال‌سنگ نیز از جنگلها برداشت می‌شد. و برای مصرف معادن کوره‌های ذغال در شمال وجود داشت که نتایج آن تخریب جنگلهای شمال را در بر داشت.
بهره‌برداری از درختان گردو، شمشاد و بلوط جهت صادرات بدون در نظر گرفتن مسائل فنی و علمی ادامه داشت. در آن‌زمان طرح‌های جنگلداری مدون وجود نداشت و آن تاریخ مصادف با مأموریت شریکر اتریشی مستشار خارجی در ایران بود که نامبرده به عنوان مدرس استخدام شده بود و آرامگاه محقر او در باغ دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی کرج می‌باشد. سپس به همت شادروان استاد کریم ساعی و با همکاری شادروان مهندس غلامعلی بنان کلاس بازآموزی برای تعدادی از مهندسان دایر گردید. که مهندس جوان آن‌روز و مردان فنی و توانای امروز تا آنجا که حافظه نگارنده یاری می‌کند، عبارت بودند از: مهندس رضا صدقیانی، مهندس رشدیه، مهندس خاوری، مهندس مشتاق، استاد دکتر جزیره‌ای، مهندس کاظمی، مهندس ابراهیمی، مهندس هنگ‌آفرین، مهندس داداش‌زاده، مهندس کشت‌بد، دکتر قریب، مهندس نصر، مهندس توکلی، مهندس خردپیر و چندین نفر دیگر که مسئولان طرح‌های جنگلداری شدند. اولین طرح جنگلداری علمی در ایران توسط مهندس ژاپنی فرانسوی مستشار سازمان خوار وبار کشاورزی جهانی طراحی شد که به نام طریقه دانگ واحد نامیده می‌شد و استاد دکتر عزیز اصلی در آن‌زمان همکاری آن را به عهده داشت. سپس در سال 1336 طرح جنگلداری لاجیم از توابع سوادکوه جهانی با دستیاری دکتر عزیزی‌اصلی پیاده شد که شاگردان آن‌روز مهندسان جوانی بودند که تعدادی از آنها عبارتند از: مهندس زنگنه، مهندس فتحی، مهندس شیدائی، مهندس قاسم‌زاده، مهندس پریور، مهندس امامی، مهندس مقدم، مهندس صفری‌زاده، مهندس پورسعادت و چند نفر دیگر که هر کدام مسئول طرح‌های جنگلداری گردیدند. در سال 1337 مهندس ظهرالدین پاکستانی مستشار سازمان خوار وبار کشاورزی جهانی طرح جنگلداری ماشلک از توابع نوشهر را پی‌ریزی کرد که توفیقی در برداشت. در سال 1336 مهندس خنک پاکستانی مستشار سازمان خوارو بار کشاورزی جهانی و معلم جنگلداری آموزشگاه جنگل گرگان چند طرح جنگلداری را برای محصلان پی‌ریزی کرد. در سال 1337 پروفسور هانس گلایزر آلمانی مستشار سازمان خوارو بار کشاورزی و جهانی با دستیار دکتر نصرت الله ساریخانی طرح جنگلداری لوه از توابع گنبد را طراحی کردند. موج دوم پایه‌ریزی طرح‌های جنگلداری از سال 1343 آغاز گردید. که مصادف با احداث انیستیتو جنگل و مرتع و بعدها دانشکده منابع طبیعی می‌باشد که به همت استاد دکتر رضا حجازی به‌وجود امد و در بین مستشاران سازمان خوارو بار کشاورزی جهانی استاد توانایی به نام پروفسور هرمان اتر با کمک استاد دکتر عزیز اصلی علاوه بر تدریس درس جنگلداری پایه‌گذار طرح جنگلداری در جنگل تحقیقاتی خیرودکنار در شمال ایران بودند که امروز این مرکز به نام قدیمی‌ترین مرکز علمی جنگلی در شمال ایران به نام جنگل تحقیقاتی دانشکده منابع طبیعی کرج وجود دارد. در همین سال‌ها طرح‌های جنگلداری متعددی در جنگلهای مازندران توسط مستشاران رومانی به نام طرح‌های جنگل نکا پی‌ریز شد و طرح‌های دیگری به نام طرح جنگلداری سنگده در مازندران توسط پروفسور یدتیالکف با دستاری دکتر منوچهر امانی برقرار گردید. سپس ده‌ها طرح جنگلداری توسط فارغ‌التحصیلان آموزشگاه سابق گرگان و دانشکده منابع طبیعی کرج در تمام ایران تهیه شد که اغلب آنها ارزش علمی زیادی دارند.
اولین مدرس طرح جنگلداری در ایران شادروان مهندس غلامعلی بنان بود که در گروه جنگل دانشکده کشاورزی کرج تدریس را آغاز کرد و نگارنده افتخار شاگردی ایشان را داشته است. ولی تحول تدریس از زمانی آغاز شد که گروه جنگل به دانشکده منابع طبیعی تبدیل گردید و پروفسور هرمان اتر با همکاری استاد دکتر عزیزاصلی مسئولیت را بر عهده گرفتند سپس استاد دکتر عزیزاصلی سال‌ها مستقلاً عهده‌دار تدریس جنگلداری بودند و امروز سه استاد توانا و باتجربه به دکتر محمود ذبیری، دکتر باریس محبوبیان، دکتر منوچهر نمیرانیان همراه همکارانی همانند دکتر جهانگیر فقهی، دکتر درویش صفت و دکتر وحید اعتماد مسئولیت‌های علمی و عملی جنگلداری به‌خصوص عملیات تابستانه جنگل خیرودکنار را عهده‌دار هستند. ضمناً در اغلب دانشکده‌های منابع طبیعی کشور اساتیدی دیگری عهده‌دار تدریس و تهیه طرح‌های جنگلداری می‌باشند هم‌چنین مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع خود نیز صاحب طرح‌ها جنگلداری است که با اصول علمی و فنی اداره می‌شود ده‌ها طرح جنگلداری در جنگلهای خارج از شمال توسط سازمان جنگلها و مراتع تهیه شده که قابل ذکر است.
در گذشته طرح‌های جنگلداری در ایران یک منظوره بوده و فقط بهره‌برداری چوب صنعتی مورد نر بده است. تا این‌که طرح‌های چندجانبه و یا چندمنظوره مطرح گردید و نظرات اقتصادی و اجتماعی له انها اضافه شد. با ایجاد کارخانه چوب‌بری اسالم در گیلان از جنگلهای طوالش به نام طرح نا و بهره‌برداری صورت گرفت که در ابتدا توسط گروه کانادائی پایه‌ریزی شده بود. و برداشت جنگل با کمال تأسف به طریق برش یکسره صورت می‌گرفت که مورد اعتراض دانشکده منابع طبیعی کرج قرار گرفت و این طریقه بهره‌برداری متوقف شد. سال‌ها طرح‌های جنگلداری در ایران به روش تدریجی یا پناهی صورت می‌گرفت با این طریق در مدت 25 سال به نام دوره تجدید نسل با 5 برش و هر برش به فاصله 5 سال به‌نام‌های:
1- برش تهیه یا آمادگی
2- برش بذرافشانی
3- اولین برش دومی
4- دومین برش دومی
5- برش نهائی
بهره‌برداری انجام می‌شد و نظر این‌که جنگلهای راش شمالی ایران کهنسال بوده و اغلب درختان از بین بهره‌برداران گذشته بودند و جاده‌های جنگلی به‌صورت امروزی وجود نداشت و این روش در تمام اروپا معمول بود بنا بر توصیه پروفسور تره‌گوبو مستشار سازمان ملل متحد روش تدریجی یا پناهی به مرحله عمل درآمد تا این‌که روش جدید جنگل‌شناسی همگام با طبیعت که مدتی است در اروپا معمول شده بنا بر توصیه استاد دکتر محمدرضا مروی‌مهاجر از طرفداران آن روش برای جنگل تحقیقاتی دانشکده منابع طبیعی کرج در جنگل خیرودکنار از توابع نوشهر معمول گردید و دانشکده منابع طبیعی از این روش جدید حمایت می‌کند.
تبصره: جا دارد سازمان جنگلها و مراتع با کمک سازمان حفاظت محیط زیست در 9 منطقه از جنگلهای شمال ایران: منطقه ساحلی، منطقه میان‌بند، منطقه کوهستانی در سه استان گیلان، مازندران، گلستان (گرگان)، مناطقی را برای بررسی تنوع زیستی در نظر بگیرد و انها را بر مبنای اکوسیستم جنگل همراه تعیین توان اکولوژی با استفاده از G.I.S و داده‌های کامپیوتری بر پایه سنجش از راه دور Forestry Modelingبا محاسبهCarring Capacity (ظرفیت برد) بررسی کند، ضمناً طرح‌های جنگلداری آینده را بر پایه توسعه پایدار قرار دهد و برداشت سالانه از جنگلها را در ایران به یک سوم ظرفیت تقلیل دهد تا جنگلها که در گذشته به‌صورت بی‌رویه بهره‌برداری شدند در آینده ترمیم گردند و سالانه 100 هار هکتار جنگل‌کاری نماید تا بعد از 100 سال که 10 میلیون هکتار جنگل حاصل شد به عدد طلائی 18 میلیون هکتار جنگل برآورد شادروان استاد کریم ساعی بانی جنگلبانی نوین ایران برسیم.