ویژه‌نامۀ جشن ملی اسفندگان روز مهر ایرانی - اسفند 1389

 
جشن ملي اسفندگان روز مهر ایرانی
 
 

   بنام خداوند جان و خرد    كزين برتر انديشه برنگذرد

 

نشان تارنماي جشن‌هاي ايراني
تارنمای جشن‌های ایرانی 

سكه زن ساساني

 

 پيشگفتار، پيشکش به عاشق ترين مادر: ايران                                 فرشيد ابراهيمي
 به استقبال جشن اسفندگان (۱۳۸۹) - ۱                                        تارنمای جشنهای ایرانی
 چاپ دوازده برگهٔ شادباش به مناسبت جشن ملی اسفندگان(1389) - ۲   تارنمای جشنهای ايرانی
 سخنی کوتاه درباره ی تقویم پیشین و کنونی و اختلاف آن ها                     بهزاد فرهانیه 
 بازنگری و هماهنگی در گاه شماری سنتی زرتشتی                                كوروش نيكنام
 پاسخی به اظهارنظرهای غیر علمی و احساسی دربارۀ زمان برگزاری جشن‌ها    عليرضا هاديان
 طرح اصلاح سالنمای زرتشتیان                                                        سوی کورش نیکنام
 درآمدي بر کتابشناسي زن در ايران                                               فرشید ابراهیمی
 گرامیداشت اسپندارمذگان، روز زن در فرهنگ ایراني                          دکتر جلیل دوستخواه
 سپندارمذگان                                                                        استاد ابراهیم پورداوود
 چرا «جشن مهرگان» را نمی‌توان «جشن عشق ایرانی» نامید                 آزاده احساني چمبلي
 نظر استادان ایران‌شناس در باره زمان درست جشن اسفندگان
 اسفندگان، روز مهر ایرانی                                                              شقایق فتحعلی زاده
 چرا اسفندگان "روز مهر" ایرانیست                                                         مهدی شمسایی
 مردگیران، جشن بهاری زنان                                                       دكترجلال خالقی مطلق
 ريته سيه بانو                                                                            دکترتورج پارسی
 نگاهِی دِیگر: زن در ادبیات کهن                                                    دکتر بتول فخر اسلام
 زن در شاهنامه                                                            دكتر محمدعلی اسلامی ندوشن
 زن در شاهنامه                                                                              فرانك دوانلو
 شاهنامه آيينه ي تمامْ نماي ِ ارزشهاي انساني                             دکتر جلیل دوستخواه
 چهره و شخصیت زنان جنگآور در حماسه های ملی                         دکتر شهین سراج
 شاهنامه بزرگترین اثري است كه بيشترين ارج را به زنان گذاشته است       نیلوفر لقمان  
 زن در ادبیات ایران باستان                                                             نوشین شاهرخی  
 اسفندگان، بزرگداشت مادران                                                         موبد کوروش نیکنام
 واژهء زن در فرهنگ(ادب) و انديشهء ايرانی                              دکتر فریدون جنیدی
 كتيبه‌ها درباره زنان چه مي‌گويند؟                                                  كتايون افجه‌ای
 زن در اوستا                                                                            دکتر داريوش جهانيان
 وضعیت اجتماعی زن در ایران باستان                                          توران شهریاری
 منزلت زن و خانواده در انديشه علوي                                            عصمت سپهري
 اساطیر ایرانی و نقش آن در شکل گیری هویت زنانه      فرزانه سجادپور ، ابراهیم جمالی
 اسفندگان، جشن بزرگداشت زن و زمین                                         شقایق فتح علی زاده
 اسفندگان يا والنتاين؟                                                               نيلوفر احمدپور
 فروغ زني كه به زمان رسيد                                                        زهرا الماسي+کوروش آريانا
 قمرالملوک وزيري (بزرگترين خواننده ي زن ايران)                                زهرا الماسي
 تنها يك زن (در شناخت يک عارف: رابعه عدويه)                                 سهيل محمودي
 ولنتاین یا سپندارمذگان؟! بهادادن به جهانی شدن یا پاسداشت خرده فرهنگ های ملی؟! ليدا آيلار
 مادر -                                                                                          ایرج میرزا
 گزارش همایش جشن اسفندگان سال ۱۳۸۸                                         سارا جنیدی
 وقتی "سپندارمذگان" فراموش می شود و "ولنتاین" گرامی میشود              تابناك
 اسفندگان روز مهر ایرانی                                                           حامد کاظم زاده
 جشن اسفندگان                                                                    کاوه متین
 ایرانی باشیم !                                                                        ليدا آيلار
 به انگيزه‏ي اسفندگان روز زن و مادر در ايران باستان                          توران شهرياري(بهرامي)
 دو گزارش از برپایی جشن اسفندگان روز مهر ایرانی -۱۳۸۹                    عطيه پير حياتي
 آش اسفندی
 شادباش                                                                                دکتر ژاله آموزگار
 چند نامه شادباش (کارت تبریک) سپندارمذ                                    آريابوم + ايران ياد
 فایل شنیداری جشن اسفندگان                                              سرودۀ بانو هما ارژنگی
 فایل شنیداری منم بانوی ایرانی                                               سرودهٔ بانو هما ارژنگی
  اسفندگان فرخنده روز بانوی ایرانی                                                بانو هما ارژنگی
 آهنگ اسفندگان به مناسبت جشن ملی اسفندگان ۱                          كارگروه اسفندگان
 سومین آهنگ اسفندگان به مناسبت جشن ملی اسفندگان                    اسفندگان
 پنج نامه ی شادباش برای اسفندگان 87 -                                                آریابوم
 چاپ شش برگه‌ی شادباش به مناسبت جشن ملی اسفندگان (۱۳۸۸)       تارنمای جشنها‌ی ایران
 تقدس سرزمین کهن و باستانی ایران زمین                                     ارشام پارسی

  

 اسفندگان روز مهر ايراني                                

نامه شاد باش سال ۱۳۸۷-۱

سرود ملي اي ايران

دو گزارش از برپایی جشن اسفندگان روز مهر ایرانی - 1389

جشنواره و همایش جشن اسفندگان به همت کانون ایران زمین و انجمن فرهنگی ایران زمین(افراز) در دانشگاه علم و فرهنگ تهران برگزار شد. این همایش که به عنوان مراسم پایانی جشنواره اسفندگان  از تاریخ 30 بهمن ماه در همین مکان آغاز به کارکرده بود در روز چهارشنبه(4 اسفند ماه) با برگزار همایشی در تالار اصلی دانشگاه علم و فرهنگ این مجموعه به کار خود پایان داد

ادامه نوشته

طرح اصلاح سالنمای زرتشتیان از سوی کورش نیکنام

کوروش نیکنام در نامه ای به انجمن موبدان تهران، طرحی را برای اصلاح سالنمای زرتشتی ارایه کرده است.

ادامه نوشته

بازنگری و هماهنگی در گاه شماری سنتی زرتشتی

تقویم و تاریخ در هر کشوری گذر زمان را نسبت به حرکت هایی نجومی تنظیم کرده اند. اشوزرتشت از آغاز، گاه شماری ایرانی را بر مبنای حرکت زمین به دور خورشید در نظر گرفته و مبنای این گاهشماری پیدایش روشنایی و مهر در هر ماه و تغییرات آن در فصل های گوناگون سال بوده است که از ابتدا تا اکنون به چند شیوه اجرا شده است.
ادامه نوشته

پاسخی به اظهارنظرهای غیر علمی و احساسی دربارۀ زمان برگزاری جشن‌ها

چندی است که با بالاگرفتن تب وطن پرستی و گرایش هموطنان به فرهنگ و آداب و رسوم ایران باستان (که بسیار خوشحال کننده نیز می تواند باشد) از یک سو افراط گرایی و خرافه گری های غیر علمی و از سوی دیگر گرایش احساساتی به گاهشماری کنونی زرتشتی مشاهده می شود.

ادامه نوشته

چاپ شش برگه‌ی شادباش به مناسبت جشن ملی اسفندگان(1388)

به مناسبت جشن ملی اسفندگان تارنمای جشن‌های ایرانی اقدام به چاپ بیست هزار برگه شادباش نموده است. هدف تارنمای یاد شده پاسداشت آیین‌های ایرانی و جلوگیری از اشاعه فرهنگ غربی است. امید است در این راه کامیاب باشیم.

ادامه نوشته

آهنگ اسفندگان به مناسبت جشن ملی اسفندگان 1

سیب اسفندگانبه مناسبت جشن ملی اسفندگان، سروده‌ی اسفندگان را به ملت بزرگوار ایران پیش‌کش می‌کنیم. این آهنگ کاری مشترک از انجمن اسفندگان روز مهر ایران، انجمن بیستون و تارنمای ایران‌بوم است. امید است در پاسداری از فر و فرهنگ ایران کامیاب باشیم.

ادامه نوشته

پنج نامه ی شادباش برای اسفندگان 87 -آریابوم

انجمن آریابوم برای شادباش گویی ِجشن اسفندگان (سپندارمذگان)، پنج نامهٔ شادباش (کارت تبریک) را به بینندگان تارنما پیشکش می کند.

ادامه نوشته

چاپ دوازده برگهٔ شادباش به مناسبت جشن ملی اسفندگان (1389) - 2

به مناسبت جشن ملی اسفندگان تارنمای جشن‌های ایرانی اقدام به چاپ چهل هزار برگه شادباش نموده است. هدف تارنمای یاد شده پاسداشت آیین‌های ایرانی و جلوگیری از اشاعه فرهنگ غربی است. امید است در این راه کامیاب باشیم.

ادامه نوشته

فایل شنیداری منم بانوی ایرانی (سرودهٔ بانو هما ارژنگی)

پیش از این در سلسله نوشتارهایی به چرایی گرامی‌داشت جشن اسفندگان (به‌عنوان روز مهر ایرانی) پرداخته و لزوم گرامی‌داشت این آیین کهن ِ ایرانی را بررسی کرده بودیم، آیینی که بلندای تاریخ را، با لطافت چامه‌های دلبرانۀ نظامی پیوند زده و شوق و شور و فرهنگ و اخلاق را در هم آمیخته است.

ادامه نوشته

گزارش همایش جشن اسفندگان سال 1388

یکشنبه 23 اسفند 1388 خورشیدی ، هموندان بیستون و کانون ایران زمین در دانشگاه علم و فرهنگ به پاسداشت زن، این گوهر آفرینش، جشن اسفندگان را برگزار کردند.
در آغاز این جشن در نماهنگی دستور پخت آش اسفندی آموزش داده شد  و در ادامه مجری برنامه بانو خاتون شهبازی با تبریک این جشن و نوروز باستانی به اعلام برنامه پرداخت.

ادامه نوشته

فایل شنیداری جشن اسفندگان(سروده‌ی بانو هما ارژنگی)

پیش از این در سلسله نوشتارهایی به چرایی گرامی‌داشت جشن اسفندگان (به‌عنوان روز مهر ایرانی) پرداخته و لزوم گرامی‌داشت این آیین کهن ِ ایرانی را بررسی کرده بودیم، آیینی که بلندای تاریخ را، با لطافت چامه‌های دلبرانۀ نظامی پیوند زده و شوق و شور و فرهنگ و اخلاق را در هم آمیخته است.

ادامه نوشته

اسفندگان روز مهر ایرانی-حامد کاظم زاده

سپنتا آرمتی که ترکیبی از دو واژه "سپنته" یعنی پاک و نا آلوده و مقدس، و ارم یعنی درست و به جا و واژه متی از ریشه مصدری ”من“ یعنی اندیشیدن است. بدین‌سان سپنتا آرمتی، سپندارارمتی، سپندار متی، سپندار مت، سپندارمذ[فارسی نو]، اسپندار مذ، اسپند، اسفند، یعنی اندیشه درست و پاک (اندیشه‌ی نیک،  سازگاری، بردباری، فروتنی مقدس).
ادامه نوشته

اسفندگان فرخنده روز بانوی ایرانی- بانو هما ارژنگی

پیش از این در سلسله نوشتارهایی به چرایی  گرامی‌داشت جشن اسفندگان پرداخته و لزوم گرامی‌داشت این آیین کهن ِ ایرانی را بررسی کرده بودیم، آیینی که  بلندای تاریخ را، با لطافت چامه‌های دلبرانۀ نظامی پیوند زده و شوق و شور و فرهنگ و اخلاق را در هم آمیخته است

ادامه نوشته

سومین آهنگ اسفندگان به مناسبت جشن ملی اسفندگان

سومین آهنگ اسفندگان - که در راستای پاسداشت آیین‌های ایرانی و به مناسبت جشن «اسفندگان روز مهر ایرانی» آماده شده است - پیش‌کش شما عزیزان می‌گردد.

ادامه نوشته

چرا اسفندگان "روز مهر" ایرانیست؟

نوشتار در پی انتشار مقاله ای در روزنامه کثیر الانتشار –سرمایه-در تاریخ 87.11.27 مبنی بر جهانی شدن و گرامی داشت ولنتاین به نگارش در آمده  است.

ادامه نوشته

وقتی "سپندارمذگان" فراموش می شود و "ولنتاین" گرامی

در حالی که دشمنان ایران زمین از راه های مختلف می کوشند ایرانیان را هر چه بیشتر نسبت به فرهنگ ملی خود بیگانه نمایند و متاسفانه در این راه موفقیت هایی هم به دست آورده اند،می بینیم در این روز ها به سان چند سال گذشته جوانان ایرانی غافل از داشته های فرهنگ ملی و آیین های غرور انگیز کهن ایران زمین به تقلید از جوانان غربی در تدارک مراسمی به عنوان "ولنتاین" می کوشند.

ادامه نوشته

آش اسفندی

این آش حدود یک ماه مانده به نوروز پخته می شود و به همین دلیل اسفندی نام گرفته است.

ادامه نوشته

اسفندگان، روز مهر ایرانی-شقایق فتحعلی زاده

یکی از صفتهای خداوند سپندارمذ است . سپندارمذ واژه ای مرکب است از سپنته یا سپند به معنی پاک و مقدس ، آرمئیتی به معنی فروتنی و بردباری نیک و مقدس است این واژه در پهلوی به گونه سپندارمت و در فارسی سپندارمذ،اسفندارمذ و اسفند شده است .

ادامه نوشته

نظر استادان ایران‌شناس در باره زمان درست جشن اسفندگان

 خبرگزاری میراث فرهنگی _ گروه میراث فرهنگی_ هر ساله به هنگام جشن‌های ملی، تفاوت نظرهایی در باره زمان درست آنها پیش می‌آید. با توجه به نظر استادان ایران شناس که همگی متفق‌القول هستند، مشخص می شود که زمان جشن‌ها می‌باید با گاهشماری ملی و رسمی ایران تعیین شود و بکارگیری گاهشماری یزدگردی درست نیست.

ادامه نوشته

مادر - ایرج میرزا

  گویند مرا چو زاد مادر
پستان به دهن گرفتن آموخت


شبها بر گاهواره من
بیدار نشست و خفتن آموخت

دستم بگرفت و پا به پا برد
تا شیوه راه رفتن آموخت

یک حرف و دو حرف بر زبانم
الفاظ نهاد و گفتن آموخت

لبخند نهاد بر لب من
بر غنچه گل شکفتن آموخت

پس هستی من ز هستی اوست
تا هستم و هست دارمش دوست

سپندارمذگان(نوشتهٔ استاد ابراهیم پورداوود)

در میان جشنهای بزرگ ایران باستان، سپندارمذگان جشنی است در پنجمین روز سپندارمذ( اسفند) ماه.  همین روز شایسته و برازنده است كه جشن پرستاران میهن ما باشد.

ادامه نوشته

به استقبال جشن اسفندگان 1

آگاهی ما از آیین‌هایی همچون جشن اسفندگان، که از زندگی انسان و پیوند انسان با طبیعت سرچشمه گرفته‌اند، بزرگداشت این آیین‌ها، سبب می‌شود که در دوران جهانی شدن و دهکده نامیده شدن جهان خود را چندان تنگدست نبینیم
ادامه نوشته

چرا «جشن مهرگان» را نمی‌توان «جشن عشق ایرانی» نامید

آزاده احسانی چمبلی

واژۀ  «میترا = مهر» در هیچیک از زبانهای باستانی ایرانی به معنای «عشق» به کار نرفته است. این واژه در زبان اوستایی به گونه (میثْرَ) دیده می‌شود و به معنی: پیمان و قرارداد می‌باشد. همچنین در زبان «وداها» به گونه «میتْرَ» آمده است که بمعنی: هم‌پیمان، دوست، سوگند و . . . می‌باشد. اما واژه «عشق» در زبانهای باستانی ما چه برابرهایی داشته است؟
یکی از ریشه‌های فعلی موجود در زبان اوستایی  ( زوشْ ) است که به معنی: «دوست داشتن، مهر کسی را داشتن، دلربا و نغز» می‌باشد. از همین ریشه واژگان بسیاری برآمده‌اند همچون « فْرَزوش » به معنی «بسیار دوست داشتن، بسیار مهر ورزیدن»، همچنین واژۀ «زوْشتَ» بمعنی «نازنین، زیبا، دوست و یار» و نیز در فارسی باستان واژه «دَئوشْتا» بمعنی «دوست» از این ریشه برآمده است.
در زبان پهلوی (فارسی میانه) نیز واژگانی چند از این ریشه به جای مانده‌اند، برای نمونه: «دوشَک» بمعنی «دوست داشتنی و عزیز»، «دوشَکْیْه» یا «دوشارم» بمعنی «عشق» ، «دوشیچک = دوشیزک» بمعنی «دوشیزه ، دوشت داشتنی» و «دوشیتن» بمعنی «عشق ورزیدن» و در پایان «دوُست» که امروزه «دوست» خوانده می‌شود را نیز می‌توان نام برد.

ریشه اوستایی دیگر (زَرْ) می‌باشد، از این ریشه معانی: «برداشتن، نگهداری کردن و شیفته شدن» بر می‌آید. و واژگان «زرَزْدیتی» بمعنی «دل بستن به کسی یا چیزی، ایمان، باور»، «زَرَنْگهْهْ» بمعنی «مهربانی، دوست داشتن، افسون کردن، روان کردن» و «زْرَزْدا» بمعنی «دلداده، فداکار، بسته، پیوسته» از آن برآمده‌اند. ریشه فعلی دیگری که در اوستایی در پیوند با «عشق ورزیدن» دیده می‌شود «فْری» بمعنی «دوست داشتن، مهرورزیدن، ستودن» است که از آن واژه «فْریَه» بمعنی «دلبر، مهرورز و با مهر» برآمده است. ولی هیچگاه در اوستا و کتیبه‌های پارسی باستان و متون پهلوی واژۀ «میثْرَ» و یا «میتر = مهر» به معنی «عشق ورزیدن . دوست داشتن» به کار نرفته است. و واژۀ «مهر» که سپستر در ادب پارسی به معنی «عشق» به کار رفت گونه تغییر معنی و کاربرد پیدا کردۀ همان واژه «میثْرَ» باستانی است.

اکنون بایسته است که بدانیم خویشکاری «مهرایزد» در میان ایزدان و نیروهای جان‌جهان چه بوده است و برای شناختن «میترا» بهترین یاری‌نامه «مهریشت» اوستا می باشد.

«اهوره مزدا به سپنتیمان زرتشت گفت: ای سپیتمان!
بدان هنگام که من مهر فراخ چراگاه (دارای چراگاههای بسیار) را هستی بخشیدم، او را در شایستگی ستایش و برازندگی نیایش، برابر با خود که اهوره مزدایم بیافریدم . . .
. . . مهر فراخ چراگاه را می‌ستاییم که از «منثْره» (= سخن خرد برانگیز) آگاه است. زبان آور هزارگوش (بسیار شنوا و آگاه) ده هزار چشم (بسیار بینا و آگاه)، برزمند بلند بالایی که برفراز برجی پهن ایستاده است. نگاهبان زورمندی که هرگز خواب به چشم او راه نیابد. آن که سران هر دو کشور هنگام درآمدن به آوردگاه، در برابر دشمن خونخوار و رودر روی رده‌های تازنده همستاران (هم نبردان) رزم کنان از او یاری خواهند. آنکه رزم‌آوران بر پشت اسپ او را نماز برند و نیرومندی ستور و تندرستی خویش را از وی یاری خواهند تا دشمنان را از دور توانند شناخت . . .
. . . نخستین ایزد مینوی (معنوی) که پیش از دمیدن خورشید جاودانۀ تیزاسپ بر افراز البرزکوه برآید . . .
. . . اگر خانه خدا یا دهخدا یا شهربان یا شهریار «مهر دروج» (پیمان شکن) باشد مهر خشمگین آزرده، خانه و ده و شهر و کشور و بزرگان خانواده و سران روستا و سروران شهر و شهریاران کشور را تباه کند . . .
. . . آن مهر ژرف بین را؛ آن رد توانا، پاداش بخش، زبان آور، نیایشگزار، بلند پایگاه، بختیار و «تن منثره» (آنکه تمام پیکرش سخن اندیشه برانگیز است) را، آن پهلوان جنگاور نیرومند بازوان را . . . آنکه دیوان را سربکوبد.
آنکه بر گناهان خشم گیرد . . . آنکه از پی دشمنانِ بی‌نیروی پدافند بتازد و ده هزار زخم بر ایشان فرود آورد . . .
. . . نام آوری که اگر خشمگین شود در میان جنگاوران دو سرزمین جنگ جو به زیان سپاه دشمن خونخوار، به ستیزه با رده‌های به رزم درآویختۀ دشمن با اسبان فراخ سم برانگیزد . . .
. . . آن هماره بر پای ایستاده، آن نگاهبان بیدار، آن دلیر زبان آور که آبها را بیفزاید ، که بانگ دادخواهی را بشنود، که باز آن را بباراند و گیاهان را برویاند که سرزمین را داد گزارد.
. . . آنکه گله رمه بخشد.
آنکه شهریاری بخشد.
آنکه فرزندان بخشد.
آنکه زندگی بخشد.
 آنکه بهروزی بخشد.
 آنکه دهش اشه (راستی، درستی و نظم) بخشد . . .
. . . آنکه بهرام اهوره آفریده، همچون گراز نرینۀ تیزچنگال و تیزدندان و تکاور پیش او روان شود، گرازی که به یک زخم بکشد . . .
. . . آنکه از فرو رفتن خورشید، به فراخنای زمین پای نهد، هر دو پایانۀ این زمین پهناور گوی‌سان (گرد) دور کرانه را بیاورد . . .
. . . گرزی صد گره و صد تیغه در دست گیرد و به سوی مردان [دشمن] نشانه رود . . .
. . . آنکه سپر سیمین [در دست] و زره زرین در بر با تازیانه گردونه می راند.
. . . مهر نگاهبان و پشتیبان همۀ مزداپرستان اشون (پیرو راستی) است . . .»

این چکیده‌ای بود بس فشرده از «مهریشت» بلندترین یشت اوستا و بسیار بجاست اگر همۀ «مهریشت» برای شناختن بهتر و بیشتر این ایزد توانا خوانده شود. اما آنچه پس از خواندن این یشت به ذهن می‌رسد این است که مهر ایزدی است بس بنیرو و بزرگ و با اینکه آفریدۀ اهوره‌مزدا است در شایستگی ستایش با او برابر است. آشکار است که میترا پس از رواج کیش زرتشت نیز از پایه و ارج والایی برخوردار بوده است و ناگفته آشکار است که کیش مهر که زمانی فراگیرترین کیش در جهان شناخته شدۀ باستان بود نمی‌توانست با پدید آوردن کیش زرتشت به یکباره اهمیت و ارج خود را از دست بدهد. پس با اندکی ژرف اندیشی درمی‌یابیم که کیش جهانی مهر که در برگیرندۀ ژرفترین آموزه‌ها برای مردمان بود را نمی‌توان کیش «محبت و عشق» نامید و مهرگان را روز «عشق» در شمار آورد.
ایزدی که در شایستگی ستایش با اهوره مزدا برابر است، ژرف بین، توانا، پاداش بخش، زبان‌آور،  نیایشگزار، بلندپایگاه، بختیار است و زندگی، بهروزی، راستی، فرزند، گله و رمه  و . . . بخشد و خود در پیشگاه اوهرمزد گوید: «من پشتیبان و نگاهبان همۀ آفریدگانم .» نمی‌تواند تنها ایزد «عشق» باشد. نکته در خور نگرش دیگری که پس از خواندن «مهریشت» به ذهن خواننده می‌رسد این است که اتفاقاً «میثْرَ» بویژه یا ر و یاور رزمجویان و سپاهیان است و برتر از همه اینکه نگهبان پیمانهاست، پیمانهایی که میان کشورها و شاهان و کدخدایان و دهخدایان و نیز مردمان بسته می‌شوند و تنها یک بار در مهریشت پیمان میان زن و مرد نیز در شمار پیمانهایی که مهر پاسبان آنهاست آورده شده است که بسیار هم به جاست زیرا مهر ایزد همیشه بیدار نگهبان همه گونه پیمان است. افزون بر این می‌توان با نگرشی به گنجینه ادب پارسی به سادگی دریافت که «مهرگان» در نزد شاعران و نویسندگان ایرانی کوچکترین پیوندی با روز گرامیداشت عشق نداشته است. «جشن مهرگان» جشن بزرگداشت «میثْرَ» از جشنهای مهم و گاه همپایۀ نوروز بر شمرده می‌شده است. افزون بر یکی بودن نام روز و ماه «مهر» در جشن مهرگان مناسبتهای دیگری را نیز برای این جشن برمی‌شمرند که نامبردارترین آنها به پاخواستن کاوه آهنگر در برابر ضحاک و پیروزی بر ضحاک و به پادشاهی رسیدن فریدون است.

فریدون فرخ به گرز نبود                  ز ضحاک تازی برآورد گرد

. . .

برآرایش مهرگان جشن ساخت            به شاهی سر از چرخ مه برفراخت
                                                                         « اسدی توسی »

باز دگر باره مهرماه درآمد               جشن فریدون آبتین بدرآمد
                                                                        « منوچهری دامغانی »

مهرگان آمد جشن ملک آفریدونا           آنکه گاو خوش او بود برمایونا
                                                                       « دقیقی »

نیز ابوریحان بیرونی در « التفهیم » گوید:
«مهرگان شانزدهم روز است از مهر ماه و نامش مهر، اندرین روز افریدون ظفر یافت بر بیوراسپ جادو، انک معروف است به ضحاک، و به کوه دماوند بازداشت. و روزها که سپس مهرگان است همه جشنند، بر کردار آنچه از سی نوروز بُوَد . . .»

و شاهنامه که استوارترین سند است در زمینه تاریخ و فرهنگ ایرانزمین دربارۀ هنگام پادشاهی فریدون گوید:

زمانه بی اندوه گشت از بدی                گرفتند هر کس ره ایزدی

دل از داوریها بپرداختند                     بر آیین یکی جشن نو ساختند

. . .

پرستندن مهرگان دین اوست                تن آسانی و خوردن آیین اوست

کنون یادگارست ازو ماه مهر               بکوش و به رنج ایچ منمای چهر . . .

و هیچگاه «مهرگان» کهن، «جشن عشق و مهرورزی» در شمار نیامده است و نمی‌بایست که معنا و مفهوم امروزین واژه «مهر» این گمان نادرست را در اندیشه‌مان پدید آورد.
«جشن ملی مهرگان» یادگاریست از روزگاران کهن، روزگارانی که اندیشۀ ایرانی همراه با کیش مهر در «هفت کشورْ زمین» روان بود، و بر پایۀ هیچ سند و مدرکی نمی‌توان آن را محدود نموده و «جشن عشق ایرانی» نامید. و اما در پهنۀ فرهنگ دراز آهنگ ایرانزمین همۀ فروزه‌های جان‌جهان در جایگاه خود ستایش شده و به خجستگی گرامی داشته شده‌اند. نیاکان خردمند ما «کشش و پیوند مهرورزانۀ میان دلدار و دلداده» را نیز در جای خود در«جشن اسفندگان» گرامی می‌داشتند و بویژه دلبران خویش را در این روز بر تخت شاهی می‌نشاندند. «مهرگان»، «اسفندگان»  نیست.

ويژه نامه‌ی آيين باستاني اسفندگان

 
جشن ملي اسفندگان (سپندارمذگان) برهمه مادران و بانوان ايراني همايون باد
 
 

   بنام خداوند جان و خرد    كزين برتر انديشه برنگذرد

تماس با سردبیر فرشید ابراهیمی
تماس با محسن قاسمی‌شاد
 
آنچه در پی می آید ویژه نامه ای به همین نام بود که در گاهنامه ی درفش کاویانی در اسفند ۸۴ در دانشگاه علوم پزشکی تهران و به مناسبت برگزاری جشن اسفندگان به چاپ رسید و چون نوشتارهای ارزنده ای در این باره گردآوری شده بود و امکان دوباره چاپ کردن آن را هم نداشتیم بر آن شدیم تا آن مطالب گرانقدر را در تارنگاری قرار دهیم تا مطالب و زحمت دوستان در گردآوری آن بی نتیجه نماند. باشد که برای ایران دوستان مفید باشد. پاینده ایران.

سكه زن ساساني

 

 پيشگفتار، پيشکش به عاشق ترين مادر: ايران                                 فرشيد ابراهيمي
 درآمدي بر کتابشناسي زن در ايران                                               فرشید ابراهیمی
 گرامیداشت اسپندارمذگان، روز زن در فرهنگ ایراني                          دکتر جلیل دوستخواه
 مردگیران، جشن بهاری زنان                                                       دكترجلال خالقی مطلق
 ريته سيه بانو                                                                            دکترتورج پارسی
 نگاهِی دِیگر: زن در ادبیات کهن                                                    دکتر بتول فخر اسلام
 زن در شاهنامه                                                            دكتر محمدعلی اسلامی ندوشن
 زمان درست جشن اسفندگان                                                خبرگزاري ميراث فرهنگي
 زن در شاهنامه                                                                              فرانك دوانلو
 شاهنامه آيينه ي تمامْ نماي ِ ارزشهاي انساني                             دکتر جلیل دوستخواه
 چهره و شخصیت زنان جنگآور در حماسه های ملی                         دکتر شهین سراج
 شاهنامه بزرگترین اثري است كه بيشترين ارج را به زنان گذاشته است       نیلوفر لقمان  
 زن در ادبیات ایران باستان                                                             نوشین شاهرخی  
 اسفندگان، بزرگداشت مادران                                                         موبد کوروش نیکنام
 واژهء زن در فرهنگ(ادب) و انديشهء ايرانی                              دکتر فریدون جنیدی
 كتيبه‌ها درباره زنان چه مي‌گويند؟                                                  كتايون افجه‌ای
 زن در اوستا                                                                            دکتر داريوش جهانيان
 وضعیت اجتماعی زن در ایران باستان                                          توران شهریاری
 منزلت زن و خانواده در انديشه علوي                                            عصمت سپهري
 اساطیر ایرانی و نقش آن در شکل گیری هویت زنانه      فرزانه سجادپور ، ابراهیم جمالی
 اسفندگان، جشن بزرگداشت زن و زمین                                         شقایق فتح علی زاده
 اسفندگان يا والنتاين؟                                                               نيلوفر احمدپور
 فروغ زني كه به زمان رسيد                                                        زهرا الماسي+کوروش آريانا
 قمرالملوک وزيري (بزرگترين خواننده ي زن ايران)                                زهرا الماسي
 تنها يك زن (در شناخت يک عارف: رابعه عدويه)                                 سهيل محمودي
 ولنتاین یا سپندارمذگان؟! بهادادن به جهانی شدن یا پاسداشت خرده فرهنگ های ملی؟! ليدا آيلار
 جشن اسفندگان روز گراميداشت زمين بارور و بانوان                        رضا مرادی غیاث آبادی
 جشن سپندارمذ (اسفندگان)                                                     دانيال. پ
 اسفندگان، جشن زن و روز مزدبگيران                                           مازيار قويدل
 انگيره‌هاي برگزاري جشن ها                                                     مازيار قويدل
 روز ملی زن                                                                           دکتر شاهین سپنتا
 تا مهرگان داریم به والنتاین نیاز نداریم                                            دکتر شاهین سپنتا
 مهرگان ، جشن عُشاق و مهرورزان                                              دکتر شاهین سپنتا
 جشن اسفندگان                                                                    کاوه متین
 ایرانی باشیم !                                                                        ليدا آيلار
 به انگيزه‏ي اسفندگان روز زن و مادر در ايران باستان                          توران شهرياري(بهرامي)
 شادباش                                                                                دکتر ژاله آموزگار
 چند نامه شادباش (کارت تبریک) سپندارمذ                                    آريابوم + ايران ياد
 تقدس سرزمین کهن و باستانی ایران زمین                                     ارشام پارسی

پیش گفتار
پيشکش به عاشق ترين مادر: ايران

چو ايران نباشد تن من مباد(سخن سردبير)
فرشيد ابراهيمي
Khorshid.iran@gmail.com

زنانشان چنين‏اند ايرانيان
چگونند گردان و جنگاوران؟
(فردوسي)
«فروهرهاي زنان پاکدين همه‏ي
سرزمين ها را مي‏ستاييم»
بار ديگر آمده‏ايم تا نوايي دلاويز را از ساز خوش آهنگ آيين هاي ايراني برآريم و سرود پيوندهاي ديرينه و چکامه‏ي مهر به مام ميهن را سر دهيم که از فراسوي هزاره ها از غم شکستن فرزندانش، خونين جگر گشته و آغوش گلگونش نيز کفن هزاران سرباز جان فشانده در راه مادر  . . . .
اين اوراق پيشکشي است به تمامي دوشيزگان و بانوان فرهيخته‏ي ايراني که به فرزندان امروز و آينده‏ي اين بوم و بر، آموزه ي جوانمردي و ايمان مي‏آموزند.
***
پيشکش به بانوان پژوهشگر :
ژاله آموزگار، کتايون مزداپور، مهشيد ميرفخرايي، زهره زرشناس، رقيه بهزادي، بدرالزمان قريب، شهلا لاهيجي، مهرانگيز کار، شيرين بياني، پوران فرخزاد، توران شهرياري،  و شيرين عبادي.
پيشکش به روان درخشنده‏ي شيرزنان انديشه ورز :
فروغ فرخزاد، پروين اعتصامي، قمرالملوک وزيري، ملکه ملک زاده بياني(باستان شناس)
***
و پيکش به روان و فروهر تابناک نياکان :
فرانک(مادر فريدون)، شهرناز و ارنواز(خواهران جمشيد)
تهمينه(همسر رستم، مادر سهراب)، رودابه(همسر زال، مادر رستم)
فرنگيس و منيژه(دختران افراسياب)، گردآفريد(دختر هژير)، بانوگشسب(دختر رستم)، پوروچيستا(= پئوروچيستا=(دارنده‏ي) بسيار دانش، پُر دانش – نام دختر اشوزرتشت)، گردويه، کتايون(دختر امپراتور روم – همسر گشتاسب شاه)، هماي چهرآزاد
به روان درخشنده‏ي :
ملکه دينک، ملکه پوران دخت، ملکه آذرمي‏دخت، ملکه آتوسا(= هئوتسيا)، ملکه کاساندان(همسر کوروش)، ملکه رودومنا(دختر کوروش)، ملکه روشنک(= رئوخشنه = روکسانا)، ملکه پاري‏زاتيس (= پري زاد)، ملکه پانته آ، ملکه آرتميس(نخستين زن درياسالار)
***
و درود بر يک آه هزار ساله،
که از نهاد يک بانوي دردمند برآمد
و از لرزشش، کاخ ستم فرو ريخت :
زينب (س)
و مادرش، بانويي شگفت انگيز :
فاطمه‏ي زهرا(س)
***
پيشکش به روان دردآلود و چهره‏ي
خونين دختري که در بامداد يک حقيقت،
شامگاه تنش را درهم دريدند.
به آن جان باخته ي معصوم
که نامردان از نامش مي هراسند :
«غزاله علي زاده»(نويسنده)
***
پيشکش بر روان تابناک و مينوي مهر تمامي زنان بي همتاي ايران که در کنار مرد ايراني در روند هزاره ها بر اين کهن بوم زيستند، ستم ها را تاب آوردند، بر خود باليدند و زايندگي و بالندگي را به ما آموختند: 
آن چه را مردان شرف کردند نام
معني‏اش يک حرف باشد والسلام
اين شرف تعظيم ناموس «زن» است
آن که دل را جان و جان را مأمن است
جوهر شمشير مرد است اين شرف
آزمون صد نبرد است اين شرف
«عصر ما اين رشته‏ي قدسي گسيخت
اين شراب ذوق را بر خاک ريخت»(استاد خليل ا... خليلي)
سپندگاه، سپند باد.
ايدون باد
     

                                  نامه شاد باش سال ۱۳۸۷-۱

سرود ملي اي ايران

زن در شاهنامه(فرانك دوانلو)

ز يزدان و از ما بر آن كس درود
كه تارش خرد باشد و داد پود


با درود بر روان نياكان نيك
آنان كه طلايه‌دار رادی و رادمنشی بودند. مي‌ستاييم آنان را كه با گفتار، كردار و پندار نيك خويش، بزرگی و سرفرازي را به يادگار نهادند و لحظه‌ای از كوشش و پيكار فروگذار ننموده و با دهش جان خويش در راه انديشه، عشق، مردم و ميهن، فرهنگ و تمدنی درخشان را پايه‌ريزی نمودند تا فرزندان‌شان سرفرازانه‌تر آنان را بنامند و بخوانند.
«پاك‌ترين درودها بر آنان باد»

ادامه نوشته

نظر تعدادي از استادان ايران‌شناس در باره زمان درست جشن اسفندگان

برگرفته از خبرگزاري ميراث فرهنگي

هر ساله به هنگام جشن‌هاي ملي، تفاوت نظرهايي در باره زمان درست آنها پيش مي‌آيد. با توجه به نظر استادان ايران شناس که همگي متفق‌القول هستند، مشخص مي شود که زمان جشن‌ها مي‌بايد با گاهشماري ملي و رسمي ايران تعيين شود و بکارگيري گاهشماري يزدگردي درست نيست.

 
استاد جليل دوستخواه با نقل نظر شادروان استاد ابراهيم پورداوود مي‌نويسد:
در چندين دهه پيش از اين، به پيشنهاد استاد ِزنده يادم «ابراهيم پورداوود»، روز پنجم اسفند به عنوان روز پرستار شناخته شده بود و به طور رسمي برگزار مي شد و در اين روز، براي ارج گزاري خدمت ارزنده ي پرستاران، آيين هايي به اجرا در مي آمد که در آنها با پيشکش شاخه هاي گل بيدمشک (گل ويژه ي امشاسْپَند بانو اسپندارمذ در اسطوره هاي کهن)، پرستاران ميهنمان را مي نواختند.
 
يادآوري مي شود که برخي از دوستان، با استناد به ديگرگوني گاه شمار خورشيدي کنوني نسبت به گاه شمار باستاني، زمان برگزاري جشن ِ اسپندارمَذگان را شش روز بازپس مي برند و در روز 29 بهمن ماه مي شناسند. اما همان گونه که پيشتر هم روشنگري کردم، روز ِدرست و سزاوار ِ اين جشن، همان پنجم اسفندماه است.
 
در پاسخ به دوستاني كه 29 بهمن را جشن اسفندگان شمرده و با پيام هاي مهرآميزشان آن را «فرخنده باد !» گفته اند، نوشتم:
 
جشن اسپندارمذگان (اسفندگان) در پنجم اسفندماه (و نه 29 بهمن)، بر شما فرخنده باد !
 
همچنان بر اين باورم كه كاربرد گاهشماري خيامي (مشهور به جلالي)، نبايد ما را از پاسداشت يادگار نياكان ارجمندمان بازدارد.
برماست که همه ي جشن هاي يازده گانه ي با پسوند «- گان» از ماه دوم تا دوازدهم را هم، مانند ماه يكم در همان روزهاي اصلي (روزهاي يكي شدن ِ نام روز و ماه) برگزاريم و به روزهاي ديگري منتقل نكنيم تا انگيزه ي بنيادين برگزاري آن ها از ياد نرود.
 
ما هم اكنون، جشن هاي نوروز، فروردينگان (فروردگان)، يلدا و سده را به درستي در همان زمان هاي تعيين شده براي آن ها در روزگار باستان (يكم فروردين، سي ام آذر و دهم بهمن)، برمي گزاريم. پس چرا در مورد جشن هاي يازده گانه ي ارديبهشتگان تا اسفندگان، دچار اين آشفته كاري و سامانْ شكني شده ايم؟
 
منبع: تارنگار شخصي دکتر دوستخواه
 
استاد دکتر جلال خالق مطلق مي‌نويسد:
 
ابوريحان بيروني در کتاب آثارالباقيه که در سال 391 هجري تأليف کرده است، آنجا که درباره ي جشن هاي ايراني سخن مي گويد، از جشني نام مي برد که در روز اسفندارمذ در ماه اسفندارمذ، يعني در پنجم اسفند برگزار مي شد.
در ايران کهن، يک جشن بهاري زنان بوده که در آن روز زنان از آزادي بيشتري برخوردار بودند و بويژه دختران «دم بخت» به همسرگزيني تشويق مي شدند و از اين رو اين جشن را «مردگيران» مي ناميدند.
سپس تر با نفوذ بيشتر مذهب اين جشن نخست تغيير ماهيت داده و جشن زنان شوهردار شده و اين دسته زنان در آن روز از شوهران خود به پاس يکسال پارسايي و خانه داري و شوهردوستي هديه مي گرفتند، تا اينکه همين نيز رفته رفته فراموش شده است.
روز اين جشن پنجم اسفند بود. پر بيراه نيست اگر بانوان روشنفکر ايراني دست کم، کنگره ها و جلسات ويژه ي مسايل زنان را در اين روز برگزار کنند تا ياد آن جشن دوباره زنده گردد.
منبع: جشن مردگيران در سايت ادبي نوف
دکتر تورج پارسي نيز در اين باره نوشته‌اند:
 
در سالشمار ما، ماه سي روز بوده و هر روز هم نامى داشته است. براى نمونه روز پنجم هر ماه به سپندارمذ نامور بوده كه در ماه اسفند اين روز را به نام زنان جشن مى گرفتند. (اوستا زن را «ريته سيه بانو» مي نامد كه به معناي مهر وفروغ و روشنايي است. به همين دليل هم جشن سپندارمذ مى بايد در همان روز پنجم اسفند برگزار بشود و نه روز ۲۹ بهمن. اميد دارد كه جشن ها كه داراى اصول نجومى هستند، دستخوش آشفتگى بيش ازاين نشده ودر برگزاريشان كه بسيار پسنديده است، اصول نجومى آنها رعايت بشود.
منبع: جشن سپندارمذگان 29 بهمن است يا 5 اسفند؟
 
آقاي رضا مرادي غياث آبادي در پاسخ پرسشي نوشته است:
 
جشن اسفندگان يا سپندارمذگان برابر است با پنجمين روز از ماه اسفند در همه گاهشماري‌هاي ايراني. در باره وجود دوگانگي‌ها بايد گفت که جشن‌ها و فاصله‌هاي ميان آنها در متون کهن ايراني داراي تعريف و اندازه‌هاي مشخصي است که به مانند دانه‌هاي يک زنجير در پيوستگي کامل با يکديگر هستند. تغيير جاي يکي از آنها، موجب گسست کل اين رشته خواهد شد.
چنانکه در منابع ايراني آمده است، جشن سده پس از 40 روز از شب يلدا يا چله، و پس از 100 روز از اول آبان قرار دارد. همچنين جشن سده، پيش از 25 روز از جشن اسفندگان است. 
اين اندازه‌ها و فاصله‌هاي تعريف شده در متون و منابع کهن ايراني، تنها با گاهشماري ايراني با ماه‌هاي سي و يک روزه (مبدأ هجري خورشيدي فعلي) که بزرگترين دستاورد دانش گاهشماري در جهان است، مطابق است؛ ولي با کتابچه‌اي نوساخته که در چند سال اخير در ايران با نام سالنماي ديني زرتشتيان چاپ مي‌شود، مطابقت پيدا نمي‌کند. چرا که در اين کتابچه، فاصله 100 روزه از اول آبان تا جشن سده به 106 روز، فاصله 40 روزه شب يلدا تا جشن سده به 46 روز، و فاصله 25 روزه جشن سده تا اسفندگان به 19 روز رسيده است. اين فاصله‌ها با هيچکدام از اسناد و منابع و تاريخ‌نامه‌هاي ايراني هماهنگي ندارد.
از اين رو، زمان درست شب يلدا برابر با شامگاه 30 آذر، جشن سده در 10 بهمن و جشن اسفندگان در 5 اسفند است.
منبع: سخني در باره زمان جشن اسفندگان در تارنماي شخصي 
 
با توجه به نظر همه اين استادان لازم است که ترتيبي دهيم تا از ناهماهنگي و آشفتگي هاي فعلي دست کشيده شود و همه جشن ها مطابق با گاهشماري ملي و رسمي ايران که شکل تکامل يافته گاهمشاري يزدگردي و در ايران و همه جهان شناخته شده است، برگزار شود.

نگاهی ديگر: زن در ادبیات کهن

برگرفته از مجموعه مقالات: نشریه داخلی شماره35- مهر1385، رویه 54 تا 56.

                                                                                                 دکتر بتول فخر اسلام
                                                                            عضو هیات علمی دانشگاه آزاد  نیشابور

ادبِیات قلمرو تجربه هاست.باور این واقعیت است که زندگی با معناست و معناِی زِیستن را در هر فرهنگِی از ادبِیات آن فرهنگ ، باِید جست؛ چرا که ادبِیات، نماد فرهنگ است و نمود جامعه ِی بشرِی در گذر روزگاران روش و منش هر ملِیتِی،اخلاق پسندِیده و ناپسند در هر فرهنگِی، آِیین و رسوم هر قومِی ، دِین و بِینش مذهبِی هر گروهِی ، نوع فرمانرواِیی و نظام سِیاسِی هر کشورِی و در ِیک سخن ، فرهنگ هر سرزمِینِی در ادبِیات آن سرزمِین پدِیدار مِیگردد.
زن در ادبِیات کهن فارسن با دو چهره ِی متفاوت نماِیان شده است.فراموش نکنِیم جامعه ِی اِیرانِی ؛ جامعه ِیی مردسالار بوده است و عرف اجتماعِی بر بِینش عمومِی ساِیه گستر بوده است. لِیک نِیاکان گذشته هاِی دور اِیران؛ براِی جنس زن واژه ِی « زن » را برگزِیدند. زن به معنای « زندگی » و « زایندگی» ست.این واژه در مقابل واژه ی « مرد» به معنای « میرا» و « مرگ پذیر» قرار میگیرد و گزینش این واژه، نشانگر جایگاه ارزشی زن در جهان بینی باستانی ایران است. بازتاب این جهان بینی در شاهنامه ی فردوسی ، شاهکار فرزانه ی توس پدیدار می¬شود. جای بسی شگفتی ست که گاه، ناآگاهانه گروهی درخوارداشت زن، به بیتی گریز می¬زنند که به فردوسی منسوب میگردانند و حال آن که این بیت پرآوازه ی:
زن و اژدها هر دو در خاک به                         جهان پاک از این هر دو ناپاک به
متعلق به شاهنامه فردوسی نیست.
آن چه مسلم است گفتارهای تبعیض آمیز درباره زن در شاهنامه ، نه از زبان و نگرش فردوسی که از زبان شخصیت های نابخردانه و هوس آلودش برای هر عقل سلیمی ناپسند است و یا کارکرد« منیژه» در ارتباط با  بیژن» برای پدر منیژه « افراسیاب» چندان خوشایند نیست و به همین جهت میگوید: «
کرا از پس پرده دختر بود                             اگر تاج دارد بد اختر بود           (شاهنامه ،ج5 ص22)
جز در این گونه موارد، فردوسی هر گاه از زن سخن به میان می آورد، وصف هایی سرشار از احترام و تحسین را نیز با آن همراه کرده است. نگاه محترمانه ی فردوسی به « مهربان یارش» که » جفت نیکی شناس» شاعر هم هست، در آغاز داستان « بیژن و منیژه»چشم گیر است.
توصیف های فردوسی درباره زنان شاهنامه قابل تامل است. او « فرانک» را « پاک مغز» ، « خردمند» و «فرخنده» می خواند. (ج1، ص58) و همسر رستم «تهمینه» را «خردمند» و «پاکدامن» می¬شناساند. (ج2،ص174) « فری¬گیس» از زبان « پیران» این گونه معرفی میشود.
هنرها و دانش ز اندازه بیش                    خرد را پرستار دارد به پیش                 (شاهنامه ، ج3 ،ص95 )  «سیندخت» هوشمندترین شخصیت شاهنامه است. زنی که نه تنها در مقام مادر و همسر که در روابط اجتماعی و سیاسی نیز سفیری موفق است.
فردوسی ،زنان را در شاهنامه جز در یکی دو مورد خاص ، وفادار به همسر خویش می¬نمایاند و همسران دیگری برمیگزیند. با توجه به پایگاه والای « خرد» در جهان بینی فرزانه توس ، توصیف زنان به خردمندی ، دانش پویی و هنرمندی نشان از ارزشمندی زن در نگاه فردوسی دارد که خود آینه یی از جهان بینی اساطیری و باستانی ایران را  در خود فشرده است. فردوسی سر از آسمانه¬ی ادبیات به آسمان روشنگری فرا می¬برد و در یک بیت باور خود را درباره مرد و زن و جنس گرایی آشکار می¬سازد:                                                                               چو فرزند را باشد آیین و فر                    گرامی به دل بر، چه ماده چه نر            (شاهنامه ،ج 1 ، ص90)   از فردوسی و قرن چهارم هجری که بگذریم، سنایی غزنوی نیز با وجود تاثیرپذیری از اجتماع مردسالار ایرانی ، گاه در قالب تمثیل های حدیقه الحقیقیقه نگاهی نیکو به زن دارد.  به عنوان نمونه از توکل پیرزنی به خدا این گونه سخن میگوید:                                                                                                                         زالکی کرد سر برون ز نهفت                       کشتک خویش خشک دید و بگفت                                      کای هم آنِ نو و هم آن کهن                          رزق برتوست هر چه خواهی کن.....
مرد نبود کشی که در غم خور                   دریقین باشد از زنی کمتر                (حدیقه ، ص107) 
در تمثِیلِی دگر از زنِی سخن مِیگوِید که با اِین وصف شناسانده مِیگردد:« آن چنان زن ز مرد به دانش» .  
(حدِیقه ، ص 399) اِین زن به مردِی که در طواف چشم به وِی مِیدوزد، سرزنش آمِیز مِیگوِید:
وِیحک از خالقت نِیاِید شرم                 که به ِیک سو فکنده ِیی آزرم؟                    
مرد را شرم به  به هر کارِی                  نِیست چوِن شرم مر تو را ِیارِی        (  حدِیقه،399)
سنایی در حکایتی دیگر از زنی می¬گوید که هر روز، بامداد ، فرزندان  را  از کوفه به سوِی کربلا می¬ایستانید و به اطفال می¬گفت که باد نیکوی کربلا را ببوید و
پِیش تر زان که در شود در شهر                 برگرید از نسیم مشهد،  بهر     (آب و آتش¬فروز، ص43)
و سپس شاعر می¬گوید:
من غلام زنی که از صد مرد                    بگذرد روز بار و بردابرد
قدر مِیرحسِین بشناسد                             از جفاهاِی خصم نهراسد          ( آب و آتشفروز، ص44)
به نظر میرسد دیدگاه منفی درباره زن، خاستگاه در باوری دارد که طبق این باور، زنان جوان موجب گمراهی مردان و یا جامعه می¬گردند و باید با انتقال باورهایی تبعیض آمیز و تحقیر آلود به اجتماع، به گونه یی از توجه جامعه رانده شوند. این که مادران در آثار نثر و نظم ما همیشه جایگاهی نیک داشته اند، گواه خوبی بر این مدعاست. دست کم در آثار سنایی این مادران و پیران و زنان سال خورده هستند که پاک و نیکو هستند و زن در تمثیل «طواف کعبه» استثناست.
زن جایگاهی والا در عرفان اسلامی دارد. ابن عربی زن را سیمای خالقیت پروردگار میداند. بسیاری از باورهای ابن عربی در آثار عرفان ایرانی تجلی یافته است؛ مولوی بلخی عارف پرآوازه¬ی ایرانی می¬فرماید:                 گفت پیغمبر که زن بر عاقلان                              غالب آید سخت و بر صاحبدلان
باز بر زن جاهلان غالب شوند                              کاندر ایشان خوی حیوانی ست بند
پرتو حق است زن،معشوق نیست                        خالق است او گوییا مخلوق نیست      (مثنوی، ص113)
مولوی در داستان « خلیفه و اعرابی» باورهای خود را درباره زن این گونه می¬نمایاند:
زُیّن للناس حق آراستست                        زآن چه حق آراست چون دانند جَست
چون پی یسکن الیهاش آفرید                    کی تواند آدم از حوا برید
رستم زال ار بود وز حمزه بیش               هست در فرمان ، اسیر زال خویش
آن که عالم بنده ی گفتش بدی                    کلمینی یا حمیرا می¬زدی
ظاهرا بر زن چو آب از غالبی                  باطنا مغلوب و زن را طالبی           (مثنوی، دفتر اول، ص112)
در همین قرن، سعدی شیرازی گر چه در بوستان و گلستان گاه تحت تاثیر شرایط تاریخی و اجتماعی، زن را طبق عرف قابل قبول آن روزگار معرفی می¬کند، لیک در غزلیات خود که بیش بر آن ها خطاب به زن سروده شده، وصف هایی آکنده از زیبایی، والایی و ژرفایی احساس نسبت به زن دارد:
نگویم آب و گل است آن وجود روحانی              بدین کمال نباشد جمال انسانی
اگر تو آب و گلی آن چنان که سایر خلق            گل بهشت مخمر به آب حیوانی      ( کلیات، ص327)
سعدی در دو حکایت بوستان، یکی دختر حاتم که اسیر سپاه رسول می¬گردد، تصویری شایسته از زن می¬آفریند و نیز در حکایت دیگر از زنی عاقل سخن میگوید:
به دهقان نادان چه خوش گفت زن                 به دانش سخن گوی یا دم مزن     (کلیات، ص327)
سعدی گر چه زن خوب خوش طبع را رنج و بار می¬خواند، لیک خود اقرار میکند که:
کسی را که بینی گرفتار زن             مکن سعدیا طعنه بر وی مزن
تو هم جور بینی و بارش کشی         اگر یک سحر در کنارش کشی        (کلیاتف ص338)
سعدی زنان زیبارو و « شاهد» را خانه کَن معرفی می¬کند و پند می¬دهد که « برو خانه آباد گردان به زن» و مرد را به وفاداری به زن سفارش می¬کند:
مکن بد به فرزند مردم نگاه                   که فرزند خویش ات بر آید تباه        (کلیات، ص340)
در دیوان غزلیات « حافظ » شیرازی بیتی ست که به اعتقاد بعضی ادب پژوهان، خطاب به زن گفته شده است:
الحق که بر آفرینش خود نازد              ایزد، چو تماشای جلال تو کند      
شاید بی راه نباشد گریزی به شعر شاعر پارسی گوی اقبال لاهوری بزنیم! آنجا که می¬گوید:
زن نگهدارنده نارِ حیات                فطرت او لوحِ اسرارِ حیات
آتشِ ما را به جانِ خود زند              جوهر او خاک را آدم کند
ارج ما از ارجمندی های او            ما همه از نقش بندی های او
حق تو را دادست اگر تاب نظر       پاک شو قُدسیت او را نگر         ( کلیات، صص308 ، 309 )
نه فقط در آثار نظم که سیمای زن و دو گانگی این چهره، در آثار نثر فارسی نیز هویداست. در تاریخ بیهقی،  تصویر مانگار مادر« حسنک وزیر» با سخنان خردمندانه اش بسیار چشم نواز است.
هم چنین مادر عبدالله زبیر در توصیف بیهقی -  به راستی -  ماندنی و احترام آمیز است.
د ر کلیله و دمنه مادر شیر و برخوردهای بخردانه و آگاهی همه جانبه اش نسبت به زمان، مکان و شخصیت ها و نوع رهنمونی فرزندش-  در رویارویی با « دمنه» -  نشان از درایت و درک زن دارد. به هر حال حیوان های داستان کلیله و دمنه، هر یک استعاره از جنسیت، شخصیت و گروه اجتماعی ست. در باب « بوزینه و باخه» زن باخه استعاره از زنان با سیاستی ست که برای حفظ همسر به مکر دست می یازند و چاره یی جز مکر ندارند!
در هر حال، پژوهش در این باب، دامنه و گستره ی بیشتری میخواهد و این اشاره های فهرست وار تنها میتواند ذهن آدمی را معطوف به این واقعیت کند که ارزیابی درباره باورهای ادبی و اجتماعی یک سرزمین منوط به کاوش های جامعه شناختی و تاریخی عمیقی ست و گاه باید بازنگری در بعضی مولفه های فرهنگی و ادبی خود را با سعه صدر پذیرا باشیم.


منابع
1- فردوسی، شاهنامه ی فردوسی، بر اساس چاپ مسکو، به کوشش دکتر سعید حمیدیان،نشر قطره 1379.
2- سنایی، حدیقه الحقیقه، به کوشش مدرس رضوی، انتشارات دانشگاه تهرانف 1377.
3- اشرف زاده ، رضا، آب آتش فروز، انتشارات جامی،1355.
4- سعدی ، کلیات سعدی، انتشارات نگاه، 1373.
5- مولوی، مثنوی معنوی، به تصحیح رینولد نیکسن، انتشارات نگاه و نشر علم، 1373.
6- اقبال لاهوری، کلیات اقبال، به کوشش احمد سروش، انتشارات کتاب خانه ی سنایی، 1343.
7- نصرالله منشی، کلیله و دمنه، به تصحیح مجتبی مینوی، انتشارات امیر کبیر، 1371.

زن در شاهنامه(دكتر اسلامی ندوشن)

برگرفته از تارنگار اردیبهشت
استاد محمدعلی اسلامی ندوشن

   محمدعلی اسلامی ندوشن 5.jpg

فکر می کنم بزرگترین سوء تفاهمی که در حق شاهنامه صورت گرفته ، درباره ی زن است ، و آن این است که انگاشته اند که شاهنامه یک (( کتاب ضد زن )) است و فردوسی هم میانه ی خوشی با زن نداشته ، در حالی که سرتاسر شاهنامه درست عکس این را می نماید . این یک تلقی عوامانه است . به این علت می گویم عوامانه چون یک بیت مجعول را دلیل آورده اند که از فردوسی نیست و الحاقی است . می گوید :

زن و اژدها هر دو در خاک به

جهان پاک از این هر دو ناپاک به

این مربوط به داستان سودابه است ، به علت خیانتی که این زن به سیاوش می کند . فردی که دل پری از زن داشته ، بنا به تفنن این را ساخته و به فردوسی نسبت داده است ؛ در حالی که در شاهنامه های اصلی تر ، اثری از آن دیده نمی شود . سه چهار بیت دیگر هم نظیر آن هست که باز یا جنبه ی الحاقی دارند و یا مناسبت هایی در پشت آنهاست . شما وقتی برای کسی داستان می گویید مناسبت هایش را از زبان قهرمان داستان رعایت می کنید . در آن لحظه ی خاص اقتضا داشته که آن حرف از زبان آن قهرمان زده شود . قهرمانان شاهنامه کسانی هستند که غلیان احساسی دارند . همیشه با استدلال منطقی و حسابگرانه حرف نمی زنند . اما واقعیت آن است که زنان شاهنامه با شخصیت ترین و آراسته ترین زنان را در کل ادبیات فارسی تشکیل می دهند . شما کتاب دیگری را پیدا نمی کنید که اینقدر از زنان برجسته از جهات مختلف ، نظیر رودابه ، سیندخت ، تهمینه ، فرنگیس و منیژه و دیگران نشان داشته باشد . با اوصافی که فردوسی از این زنان دارد ، در هیچ کتابی اینقدر مقام زن بالا گرفته نشده و در هیچ کتابی زن اینقدر از جهات مختلف قابل احترام نیست . آن چیزهایی که بعدها به زن ها نسبت داده شده که گفته شده زن باید کنج آشپزخانه باشد ، فرمانبر باشد و بهترین تعریفش آن است که گفته اند (( نشینند و زایند شیران نر )) و یا آنکه حسنش آن است که از خود ابراز شخصیت نکند ، یعنی چیزهایی ما در ادبیات فارسی خودمان نظیرش را زیاد پیدا می کنیم ، و در ادبیات کشورهای دیگر نیز ، این صفت ها درست در شاهنامه عکس آن دیده می شود . واقعا این تهمتی است که به شاهنامه بسته شده . توصیفی که در اول داستان (( بیژن و منیژه )) فردوسی از همدم و همسر خود می کند یکی از زیباترین تصویرهایی است که از یک زندگی خانوادگی بشود به دست داد . آن زن که به فردوسی توصیه می کند که داستان (( بیژن و منیژه )) را به شعر بکشد به احتمال زیاد ، همسرش بوده . باید بار دیگر خواند و دید .

چهره و شخصیت زنان جنگآور در حماسه های ملی 5

برگرفته از تارنمای شاهنامه و ایران 
نوشته: دکتر شهین سراج   

Image 

چهارمین جنگآور: گردیه


         گردیه نیزبه خاطررای و حکمت وجنگ آوری و نقش حماسی تاریخی خود از زنان جنگآور و مطرح در حماسه ی ملی ما بشمار میآید. روایت او، پیش از راه یافتن به حماسه ی منظوم، به نثر در قصه ی بهرام چوبین آمده است. این قصه، ازجمله روایات دوران ساسانیان بوده و به شهادت ابن الندیم در الفهرست، توسط جبله بن السالم بن عبدالعزیز(کاتب هشام بن عبدالملک متوفی به سال 125) به عربی نیز ترجمه شده بود.

 

اصل تر جمه از میان رفته ولی به واسطه ی دو اثر ما از آن نشان می یابیم. نخست در شاهنامه فردوسی که داستان بهرام چوبین درآن به تفصیل آمده و همین امر ما را بر آن می دارد که آنرا مانند سرگذشت اردشیر بابکان، مأخوذ از یک داستان مکتوب بدانیم ودیگردر اخبار الطوال ابو حنیفه احمد بن داود الد ینوری متوفی به سال 281 یا 290 هجری که همه ی داستان را با تفصیلی نسبی نقل کرده است(24). با داستان گردیه در شاهنامه ی فردوسی در بخش پادشاهی هرمز و خسرو پرویز ساسانی وبه هنگام شورش بهرام چوبین آشنا می شویم(25).

 تبار و وابستگی خانوادگی:

       این زن حکیم و جنگآور، خواهر بهرام چوبین بود که یکی از بزرگترین سرداران عصرساسانی بوده است. آنها فرزندان بهرام پورگشنسب بودند که از مردم ری و پدربرپدرمه مرزبان و فرمانروای آن سامان بوده اند. بهرام چوبین خود را از تبار آرش کمانگیر و خاندانهای پارتی می دانست و به این موضوع سخت باور داشت.

 زیبایی:

       گردیه نیز مانند آن سه نمونه ی دیگر که آوردم، از زیبائی فوق العاده بر خوردار بوده است. فردوسی در این باره می گوید:

          نگه کرد خسرو بــرآن زاد ســرو
          بـه رخ چـون بهار و به رفتن تذرو
          به رخساره روزوبه گیسوچوشب
          هـمــی دُر بـبـارد تــو گوئی ز لب

         
نقش تاریخی گردیه:

       این زن زیباوعالی تبار، دریکی از پیچیده ترین ودشوارترین دوره های تاریخی که همانا شورش بهرام چوبین علیه سلطنت ساسانیان باشد، وارد جریان تاریخی ـ حماسی شاهنامه می شود. پیشتر یادآورشدیم که بهرام چوبین یکی از بزرگترین سرداران ایران در دوره ساسانی ست. وی در زمان هرمز چهارم با ترکان جنگید، خاقان ترک را کشت، پسرش را اسیر کردو ترکان باجگزار ایران شدند. امابه سبب بدگوئی برخی از بزرگان موردخشم هرمز قرار گرفت. همین امرو اصولا دشمنی که نسبت به خاندان ساسانی داشت، سبب شد که این سردار، در عصر پادشاهی هرمز و سپس خسرو ساسانی قیام کند وخود را شاه بخواند. خسرو پرویزاز رومیان مددگرفت و با لشکری عظیم به ایران آمدو بهرام را شکست داد. بهرام نیزبا لشکریانش به خاقان چین پناه برد. ولی در پی توطئه ای که خسروپی ریخت، درچین به قتل رسید. آنگاه خسروانتقام خود را ازکشندگان پدرش هرمز باز گرفت و با قدرت بر تخت پادشاهی نشست.

حال باید دید گردیه به عنوان خواهر سرداری که علم طغیان برضد حکومت ساسانی بلند کرده، چه نقش و کرداری را درپیش می گیرد وچرا اواصولادراین داستان پرکشش و پیچیده مطرح می شود؟ در پاسخ این پرسش باید گفت که مبارزه ی اصلی گردیه با برادرش بهرام چوبین است و در این مبارزه او مسلح به دو نوع سلاح متفاوت است: سلاح حکمت و دانش و سپس جنگآوری. به طور خلاصه به هر کدام از آنها اشاره می کنم.

سلاح حکمت:

با مشخصاتی که که فردوسی از گردیه به ما می دهد، چهره ی زنی را می توان رسم نمود که صاحب اندیشه ای والاست. وی، با سواد است

         دوات و قلم خواست ناباک زن
         زهر گونه انداخت با رایزن
        

          و اوضاع سیاسی زمانه و وضعیت و پیشینه ی خانوادگی خود و برادرش را به خوبی می شناسد . با توجه به این اندیشه ی روشن است که در آغاز می کوشد سدی با سلاح پند و اندرز در برابرتاج و تخت خواهی بهرام چوبین ببندد. پس نخستین سلاح او سلاح حکمت سیاسیست. آن اندیشه است که اجازه می دهد زنی که به قول فردوسی در پس پرده نشسته، به دنیای جنگ و سیاست وارد شود. در این راستا، کلام فردوسی بس زیرکانه و پرمعناست. اولین باری که از گردیه صحبت می کند، هنگامیست که بهرام با سردارانش نشسته و همگی در حال چیدن توطئه ای علیه هرمزشاه هستند وبرای بر اندازی ساسانیان به او قول یاری می دهند. گردیه آن صحبتها را می شنود و بر آشفته می شود. از پس پرده بیرون می زند و خود را به میان می اندازد.

          پــس پــرده ی نـامــور پهلوان
          یکی خواهرش بود روشن روان
          خــردمند را گـردیـه نــام بود
          دلارام و انــجــام بـهــرام بــود
          چـو از پـرده گفت برادر شنید
          بر آشفت، و زکین دلش بـر دمید
         

         خطابه های سیاسی گردیه از این هنگام آغاز می شوند و سپستر، در مراحل مختلف گفتارهای خردمندانه ی این زن را می شنویم . عمده ترین آنها از این قراراند:

          در آغاز توطئه بهرام علیه هرمز شاه، بعد از قیام بهرام علیه خسرو پرویز و در پایان رویاروئی خسرو پرویز با بهرام چوبین، بر بالای سر بهرام هنگامی که در اثر زخم دشنه در خاک چین در حال جان سپردن می باشد. دراین مرحله، بهرام آخرین اعترافاتش را نزد خواهر بیان می کند و می گوید که در اثر فریب اهریمن در طلب تاج و تخت بوده است. آنگاه، راهبری لشکرو بازمانده هایش را که در خاک چین مانده اند به گردیه می سپارد.
درتمام این خطابه ها که شایستگی دارند از زوایای گوناگون مورد تجزیه و تحلیل قرار بگیرند، یک نوع حکمت و عرفان سیاسی و باور به نوعی عاقبت اندیشی و روشن بینی نمایان است. همین گونه تفکرات است که مقام ومرتبه ای خاص به این چهره ی زنانه در میان ماجرائی خشن و مردانه می بخشد؛ به گونه ای که فردوسی گفتارش را مقدس می داند و پایه ی دانش او را فراتر از جاماسب حکیم می شمارد:

          همی گفت هرکس که این پاک زن
          سخن گوی و روشن دل و رای زن
          تـو گوئی که گفتارش از دفترست
          به دانش ز جاماسب نامی ترست...
          درخطابه های گردیه، می توان چند نکته ی و بن مایه ی اصلی را تشخیص داد: نخست، باور به نظام شاهنشاهی ساسانی و لزوم حفظ آن. گردیه به بهرام چوبینه که ساسانیان را شبان زاده و فاقد اصالت می خواند می گوید:

          نه نیکوست این دانش و رای تو
          به کـژی خرامــد همی پای تو

          و سپس تأکید می کند که تو هرچند نژادت درست باشد، پادشاهی امریست موروثی و در تبار تو کسی پادشاه نبوده که تو نیز پادشاه بشوی. از ساسانیان حتی اگر تنها یک دختر هم باقی بماند، ایرانیان اورا به پادشاهی بر خواهند داشت. تـو دانـی کـه از تخمه ی اردشیـر بجایند شـاهــان بــرنــا و پیر

          ابـا گنج و بـا لـشـکر بـی شـمـار
          به ایران که خواند تراشهریار؟
         
کس از بندگان، تـاج هرگزنجست
          وگر چند بودی نژادش درست
          چوخواهی که شاهی کنی بی نژاد
          همه دوده را داد خواهی به باد

          نکته ی دوم که در خطابه های گردیه دیده می شود و نهایت اهمیت را دارد، اشاره به اهمیت نقش پهلوان و سپهدار است که به دیده او نباید با پادشاهی در آمیزد. در این رابطه گردیه ی دانشمند، در مقام پند و اندرز به برادر شورشی خویش که قدرت نظامی را دلیل سروری می خواند و می گوید:

          هـمـی بـوی تـا ج آیـد از مغفرم
          هـمـی تخت عاج آید از خنجرم

          وی، با آشنائی که با تاریخ پهلوانان ایران دارد نمونه هائی را در پیش چشم بهرام می گذارد تا با نگرش درست تری به مقام و پایگاه خویش بنگرد. از فداکاریهای رستم و این که پیشنهاد تصاحب تاج و تخت رانپذیرفت می گوید:

          بسـی بــد کـه بیکار بــد تخت شاه
          نکردنـد اندرو هیچ کهتر نگاه
          جـهـان را بـه مـردی نگــه داشتند
          یکی چشم بــر تخت نگماشتند
          چــو گفتند بــا رسـتـم ایــرانـیـان
         
که هستی تـو زیبای تخت کیان
          یکی بانگ برزد برآنکس که گفت
          که با دخمه ی تنگ باشید جفت
          کــه بــا شــاه بــاشــد کجا پهلوان
         
نشسته بــه آئین وروشـن روان
          مــرا تخت زر بایـد و بسته شاه؟
          مباد این گمان و مباد این کلاه

          یا برای او از داستان سام پهلوان می گوید که زمانی نوذر که بیداد گر می شود و همه مهتران می خواهند که سام پهلوان را بر تخت پیروزه بنشانند و او:

          برآن مهتران گفت: هرگز مباد
          کـه جــان سپهبد کـنـد تـاج یـاد
          که خاک منوچهر گاه من است
          سر تخت نوذر کلاه من اسست


سپس گردیه به مقایسه ی حال و گذشته پرداخته به برادر طغیانی می گوید که هم اکنون نیز در ایران سواران و پهلوانان وفادار به شاه بسیاراند. تو نیز به عنوان پهلوان و سپهدار، باید چنین باشی. به ویژه آن که ساسانیان نیاکانت را برکشیدند و قدرت و حکومت بر تو عرضه داشتند ولی تو بر جای قدردانی، برشاه خیره سر شدی.
          تو پاداش آن نیکویی بد کنی
         چنان دان که بد با تن خود کنی


سومین نکته ای که در خطابه های گردیه قابل یادآوریست، توصیه های اوست در طرد دیو حرص و آزو پذیرش تن آسانی و خرسندی. گفتارش پندهای برزویه طبیب را در همین زمینه به خاطر میآورد. همانگونه که می دانیم عصر ساسانیان از دوره های درخشان آفرینش پند و اندرز است. اندرزهای انوشروان، اردشیر، برزویه طبیب... حتی در گفت و گوی خسرو پرویز با بهرام چوبین، اندرزهای زیبائی نهفته است. گفتار گردیه یاد آور حال و هوای فرهنگ اندرزی در شاهنامه است. او به بر ادر به او یادآور می شود که همه ی شور بختی هایش از زمانی آغازشد که هوس تاج و تخت به سرش زدو در بخش های مختلف به او و سپهدارانش گوشزد می کند که اگر فکر می کنند که پادشاهی آسانتر از بندگیست سخت به خطا رفته اند:

          تن آسان بدی شاد و پیروز بخت
          چرا کردی آهنگ این تاج و تخت...
          مگر شاهی آسانتر از بندگیست؟
          بــدیــن دانش تــو ببیاید گــریست

             
          دریغا که پند های گردیه بر برادر کارگر نمی شودو تنها در هنگام جان سپردن است که به این پند ناپذیری خویش نزد خواهر اعتراف می کند و می گوید که او نیز به مانند جمشید و کی کاوس فریب دیوان را خورده بود.

 جنگآوری:

         سلاخ دوم یا جنبه ی دوم از شخصیت گردیه، جنگ آوری اوست که درسه مرحله مطرح می شود: درگرد آوری سپاه بهرام و باز گردانیدن آنان ازچین به ایران، جنگ با فرستاده خاقان چین که به خواستگاری او آمده است و سوم، در ازمیان برداشتن کودتای نظامی همسرش گستهم که برضد خسرو پرویز قیام کرده بود. فرماندهی سپاه:

بهرام چوبینه در حالیکه سر در آغوش خواهرش گردیه دارد، پیش ازمرگ فرماندهی لشکر را به گردیه می سپارد و وصیت می کند که: در خاک خاقان نمانید همه یکسره نزد خسرو پرویز بروید وسر به فرمان او بگذارید. مأموریت دشواری بر عهده ی گردیه گذاشته شده. او از جانبی می ترسد که به جبران شورش برادر، او و همراهان همه زندانی و تنبیه شوند. از جانب دیگر می داند که خاقان هم بدین راحتی به او ولشکریانش اجازه بازگشت نخواهد داد. از این زمان به بعد، گردیه به مانند یک فرمانده ی نظامی کار آزموده و یک دیپلمات مجرب عمل می کند. ابتدا دربار ایران را از آنچه رفته با خبر میسازد و سپس ساز و بر گ سپاه را فراهم می آوردو با تعیین دستور کار و تعریف روحیه نظامی و شجاعت سپاهیان را برای رفتن به سوی ایران آماده می سازد.

          بیامــد سپه ســر بـه سر بنگرید
          هـزار و صدو شست یل بر گزید
          کزآن هـر ســواری به هنگام کار
          نبرگاشـتـنـدی ســر از ده ســوار
          درم داد و آمــد ســوی خانه بـاز
          چنین گـفـت بــا لشکر رزمـسـاز:
          که هرکس که دید او دوال رکیب
          نـپـیـچـد دل انـدر فراز و نشیب
          نـتـرســد ز انبوه مــردم کـشـان
          گر ازابر باشد برو سر فشان.....
          بدو گفت هر کس که: بـانـو توی
          به ایران و چین پشت وبازو توی
          نجنبانــدت کــوه آهــن ز جــای
          یلان را به مـردی تــوی رهنمای
          ز مــرد خــردمـنـﺮ بـیـدارتـــر
          ز دسـتـور دانــنــده هـشـیـارتــر
          همه کهترانیم و فرمان توراست
          برین آرزو رای و پیمان تراسـت


          در این بین، خاقان از گردیه خواستگاری می کند ولی او به بهانه ی عزاداری برادر ازدواج را به تأخیر می اندازد وآنگاه، نقشه فرار از کشورخاقان و بردن سپاه را به دست می گیرد و شبانه آماده ی فرار می شود. روشن است که خاقان بدین خفت تن در نمی دهد و لشکری به فرماندهی سرداری به نام تبرگ می فرستد که خاقان او را گرگ پیر خوانده به تعقیب ایرانیان می فرستد و به فرمانده سپاه تبرگ می گوید:

         ازیشان یکی گورسان کن به مرو
         که گردد زمین همچو پر تذرو

از دیدن سپاه خاقان، گردیه هیچ ترسی به دل راه نمی دهد و آماده ی جنگ می شود.

          به روز چهارم بـریشان رسید
          زن شیر دل چــون سپه را بــدبد
          ازیشان به دل برنکرد ایچ باد
          زلشکرسوی ساربان شدچو باد...
          سلیح بــرادر بـپـوشـیـد زن
          نشست از بــر بــاره ی گامــزن


          دو لشکر در برابر هم صف می کشند. گردیه با سلیح گران در برابرفرستاده ی خاقان ظاهر می شود. باز شناسی او در آن لباس رزم دشواراست. سردار به او می گوید که از جانب خاقان آمده است تاگردیه را خواستگاری کرده و دعوت به بازگشت کند واگر پند نپذیرد، او را به بند کشد. گردیه سخن او را می شنودو برآشفته می شود و می گوید حتی اگر خیال خواستگاری داری اول باید رزم کنی و او را دعوت به رزم می کند.

          بگفت این وزان پس برانگیخت اسپ
          پـس او همی تـاخـت ایزد گشسپ
          یکــی نـیـزه زد بـر کمرکمند اوی
          کـه بگسست خـفـتـان و پیوند اوی
          یـلان سینه بــا آن گــزیــده سـپـاه
          بـر انگیخت اسپ اندر ان رزمگاه
          هـمـه لـشـکـر چین بهم بــر شکست
          بسی کشت و افگند وچندی بخست
          دو فــرسنگ لشگر همی شد ز پــس
          بــراسـبـان نـمـانـدنـد بـسـیار کس
          ســراســرهمه دشــت شـد رود خون
          یکـی بی سـر و دیگری سـرنگون


          بعد از تارومار کردن لشگر خاقان، گردیه به سلامت لشگریان ایران را به ایران برمی گرداند. گزارش این لشکر کشی را گردوی سردار خسرو پرویز به در بار رساند و ذهن پادشاه را نسبت به گردیه آشنا ساخت. سومین جنگاوری گردیه، هنگامیست که دریک کودتا، ضدهمسرخود گستهم شرکت می کند. گستهم در حقیقت دایی شاه و کسی بود که با بندوی هرمز شاه را کور کردند و کشتند. داستان از این قراراست که بعد از باز گشت، گردیه با گستهم ازدواج می کند. گستهم از خسرو پرویزدلخوش نبودو در خراسان سر به شورش برداشت و لشکر به سوی مازندران و آمل نیز کشید. بیم آن می رفت که بهرام جدیدی در برابرسلطنت قد علم کند. پس، خسرو پرویز که از طرفداری او از سلطنت خاندان ساسانی با خبربود، نامه ای به آن زن حکیم و جنگآور نوشت و ازخدمات و جبهه گیری اش یاد کرد: چو بهرام چوبینه گم کرد راه همیشه بدی گردیه نیک خواه و سپس افزود که ا کنون چاره به دست توست و اگر گستهم را از میان بر داری من قسم می خورم که ترا سروری دهم و با تو از دواج خواهم کرد و هر آنچه خواهی نصیبت کنم. گردآفرید نیز گستهم را از میان برمی دارد وپس از فرونشاندن شورشی که در خراسان بر پا شده بود، گزارش کا ر را نزد خسرو پرویز می فرستد. شاه فرمان می دهد که ازگردیه و سپاهش استقبال گرمی کنند. به او خلعت فراوانی می بخشد و اورا به زنی می گیرد:

          ورا در شبستان فرستاد شاه
          ز هرکس فزون شد ورا پایگاه

          گردیه سپس گزارش نظامی کارکردهای خویش را در جنگ با فرستاده ی خاقان، مانند نمایشی به خسرو عرضه می دارد و دهد و شگفتی همه را برمی انگیزد

          بـن نیزه را بـر زمین بـرنهاد
          ز بـالا بـه زیـن انـدر آمـد چـو باد
          به باغ اندر آورد گاهی گرفت
          چپ و راست، بیگانه راهی گرفت
          همی هـر زمان باره بر گاشتی
          وز ابــر سـیـه نـعـره بــر داشـتـی
          بـدو گفت هنگام جنگ تبرگ
          بدین گونه بودم چـو غرنده گرگ
          همی تاخت گرد اندرش گردیه
          بــر آورد گاهــی بــرش گــردیــه
          بدو مـانـد خسرو انــدر شگفت
          بدان بــرز و بــالا و آن یال و کفت


          شیرین بر گردیه رشک می برد و به خسرو می گوید چه گونه جرات می کنی که به دست دشمن خویش اسلحه بسپاری و خود بی پروا درنزد او بنشینبی:

          به خنده به شیرین چنین گفت شاه
        
 کزین زن جز از دوستداری مخواه

آخرین ستیز گردیه بابهرام، هنگامیست که در مجلس خسرو پرویز با مردان و یلان می می نوشد و ازان پس، در آن مجلس جامی را که نام بهرام روی آن حک شده می شکند و بکلی دل از او می پردازد. خسرو از گردیه می خواهد که اگر آرزوئی دارد بگوید. او فرمانروایی ری را که از آن نیاکانش بوده است طلب می کند وشاه نیز می پذیرد. این نمونه نیز از هفت نشان زن جنگاور یعنی وابستگی به تیره ی پهلوانی، زیبائی، جنگاوری، نبرد با خواستگار، جنگ پوشیده، وطن پرستی و رسیدن به فرمانروائی ، نمونه ای کامل است.