یافته‌های باستان شناسی

معدن سنگ هخامنشی بانش

دکتر محمد جعفر ملک‌زاده

کارل برگنر معمار آلمانی که در تخت جمشید کار می‌کرد و نقشه‌ها و تصویرها و نقاشی‌های ماندگاری از تخت جمشید کشیده و از خود به یادگار گذاشته در پایان یک فصل کار باستان‌شناسی در تخت جمشید، در تابستان سال 1314 از بلوک‌های رامگرد، ابرج، کامفیروز و بیضا بازدید کرد و گزارشی کوتاه امّا تاریخی و جالب از آثار مطالعه نشدۀ هخامنشی پیرامون رودخانۀ کر در درۀ درودزن تهیه کرد. دو سال بعد که او دیگر در قید حیات نبود آن گزارش در مجلۀ AMI به زبان آلمانی منتشر شد.

در این گزارش او تصویر ساده‌ای از یک معدن سنگ هخامنشی واقع در منطقۀ بیضا کشیده و نشانی آن را «پوزۀ بجه غوز نزدیک تخته سنگ» داده است. در بررسی‌های نگارنده روشن شد که پوزه‌ای که او از آن نام برده احتمالاً «پوزۀ بچه غوز» بوده است. امروزه پس از گذشت 77 سال از آن تاریخ دیگر کسی این پوزه را به این نام نمی‌شناسد. نام امروزین این پوزه «باوا غوز» است. «باوا» در لفظ مردم فارس همان «بابا» و «پوزه» به معنی دماغۀ کوه است. پوزه‌ی باوا غوز در حقیقت دماغۀ باختری کوه کوچکی در بلوک بیضا است به نام «قواله». قواله هم همان قباله است. قباله نام روستایی در نزدیکی این کوه است، و «تخته سنگ» نام روستایی است قدیمی و کوچک واقع در میانۀ دامنۀ شمالی کوه قواله. گروهی از مردم روستای عادل‌آباد کامفیروز پس از احداث سد داریوش کبیر در سال 1345 و غرق شدن روستایشان به روستای تخت سنگ نقل مکان کردند و آن را وسعت بخشیدند.

معدن سنگ هخامنشی بانش (Banesh) در یک کیلومتری جنوب خاوری بانش و 5/2 کیلومتری شمال باختری روستای تخته سنگ واقع شده است. بانش از روستاهای مهم بلوک بیضا بوده که امروز توسعه یافته و به شهری کوچک تبدیل شده است.

معدن سنگ هخامنش بانش که در سال 1386 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است شامل هشت تکه سنگ به ابعاد مختلف است که از یکدیگر جدا شده اما از پایه به کوه متصل است. علت جدا نشدن آن‌ها از کوه و مصرف نشدن آن‌ها روشن نیست. این معدن به خوبی نشان دهندۀ مراحل نخستین برش سنگ از کوه است. وزن برخی از تکه سنگ‌ها به حدود 20 تن می‌رسد. جدا کردن چنین قطعاتی از کوه و حمل آن به محل مورد استفاده و نصب آن کاری دشوار و شگفت انگیز است.

مطابق اندازه‌گیری‌های نگارنده، موقعیت معدن سنگ هخامنشی بانش بیضا بر حسب طول و عرض جغرافیایی به شرح زیر است:

عرض جغرافیایی = 30 درجه و 5 دقیقه و 131/23 ثانیه شمالی
طول جغرافیایی =  52 درجه و 26 دقیقه و 561/11 ثانیه خاوری

و در دستگاه یو. تی. ام. به این شرح است: 

 X= 0638434 m,  Y= 3329602 m,  39, R

 

نقاشی کارل برگنر از معدن سنگ هخامنشی بانش در سال 1314