بهروز پویا
مروری بر تاریخ پست ایران
پدید آورنده: ایرج کیا، 1324-
موضوع: پست و خدمات پستی - ایران - تاریخ
انتشارات نگین، تهران: 1376
590 صفحه
شاهنشاهی ایران در پیش از اسلام پهنه‌ی گسترده‌ای از دریای سیاه تا پنجاب و از شمال دریای خزر[ مازندران / کاسپیان ] تا عربستان را دربر می گرفت. چنین پهنه ای نیاز به نظام حکومتی پیچیده ای داشت که بتواند با سرعت هرچه تمامتر از مسایل موجود و امکان به وجود آمدن آن آگاه باشد. پست، گزارش های فرمان‌روایان محلی و چشم و گوش های شاه را به مراکز مختلف رسانده و نیز نظرات دولت و فرامین را به محل مورد نظر می رساند.
این کتاب مورد بحث بیش از هرچیز دریچه ای به سوی دستگاه دیوان سالاری دقیق، کارآرا و سریع را برای ما می گشاید. پست در ایران بخش مهمی از این دیوان سالاری بود.
پست و یا چاپار در ایران میان سال های 481 تا 548 پیش از میلاد به وجود آمد یعنی کمابیش، پیشینه‌ی 2700 ساله دارد. برای این که چاپارها بتوانند سرعت لازم را داشته باشند، نیاز به یک رشته عملیات زیر بنائی مانند ساخت جاده، پل، ایستگاه های میان راهی برای کارهای اداری مانند ثبت نامه های رسیده و فرستاده شده، استراحت چاپارها و اسب و شتر و تجهیزات حفط و نگاهداری از تاسیسات داشت. از این رو، جاده و پل سازی در این دوران دراز تا سقوط ساسانیان در 651 میلادی و حتا تا سال های پس از آن، از اهمیت بسزایی برخوردار بود.
امنیت جاده ها از سوی سربازان تامین می‌شد. در سایه‌ی جاده، بازرگانی در بسیاری از رشته ها و در حجم بسیار بزرگ تر رشد کرد. چاپار ایران از سوی مصریان و یونیانی ها (در ابعاد کوچک تر) و سپس وسیله‌ی رومی ها در سطح بزرگ تقلید شد.
با توجه به دیوان حکومتی گسترده که از هخامنشی آغاز و تا پایان ساسانیان به کار خود ادامه داد، نقش و اهمیت این نهاد روشن می گردد. به ویژه در دوره ساسانی، چهار نهاد وجود داشت که زیر نظر وزیر و در نهایت پادشاه انجام وظیفه می‌کرد که عبارت بودند از : دیوان خراج (وزارت دارایی)، دیوان کشاورزی، دیوان جنگ و دیوان نامه نگاری و برید یا پست که رییسان این نهادها، از سوی شاه برگزیده می‌شدند.
در این دوره، در شهرهای بزرگ « دیوان‌خانه » ثابت نیز به وجود آمدند. این مشاغل به طور سنتی از پدر به فرزند به ارث می‌رسید. واژه‌ی « برید » کوتاه و عربی شده « دم بریده » است (چهارپایان این دیوان جهت تمایز دم بریده بودند).
از خویش‌کاری‌های ( وظایف این نهاد ارسال گزارش به مرکز از وضع محل و اطلاع رسانی از عملیات مسئولان بود. از این رو دبیری چاپارخانه، شغل بسیار مهم و مورد اعتماد دولت می‌بوده است.
همه‌ی نامه های وارده و صادره در دفتر ثبت می‌شدند که نام صاحب نامه و ساعت ورود و خروجآن معلوم بود. دفترهای برید همه‌ی نامه های وارده از سراسر کشور را جمع و پس از ثبت در دفتر به دیوان های دیگر ارسال می‌کرد. طی سلسله مراتب به نسبت اهمیت تا بالاترین شخص مملکت می رسید و پس از نسخه برداری، دبیر دستور کتبی می‌داد و با طی همین سلسله مراتب بدست مسئولان می رسید.
اگر دستوری شفاهی بود، دبیری آن را می نوشت و دبیر دیگری از آن نسخه برداری کرده و در دفتر ثبت می شد. سپس دبیر فرمان را می نوشت و پس از برابری با متن ثبت شده در دفتر، نزد پادشاه ارسال و آنگاه مهر می‌شد.
مهرهای گوناگون، نشان دهنده مقصد بود که بکدام نهاد باید ارسال گردد. به عنوان نمونه، مهر برای دیوان برید، دارای نقش "شتاب" و برای دیوان جنگ، دارای نقش "درنگ" بود. اگر نامه از بالادست به پایین‌دست بود، نخست نام فرستنده و سپس گیرندهرا می‌نوشتند. دیوان برید و ادارات تابعه، از اجتماع دبیران تشکیل می‌شد که تشریفات اداری این سازوکار پیچیده و دقیق را اجرا و به حل و فصل مشکلات مربوطه می پرداختند.
نامه‌ها بر ابریشم سفید، پوست حیوانی و گیاهی (برای ماندگاری بیش تر) و کاغذهای برید نوشته می شد. نامه‌ها با اسب، شتر و استر و یا در محل های کوهستانی وسیله ی پیک پیاده ارسال می گردید. چابک سوار برای ارسال نامه‌های خیلی فوری بکار گرفته می‌شد. به نسبت وزن محموله در مواقعی از یک یا دو اسب باربر نیز استفاده می شد. فاصله هر چاپارخانه با دیگری حدود دو فرسخ ذکر شده است.
مهم ترین جاده از شوش ـ اربیل ـ حران ساردس در لیدی تا ephesus یونان به درازای 2683 کیلومتر و 111 ایستگاه پستی بود. با کاروان 90 روز و با پست 7 روز وقت می گرفت.
جاده‌ی مهم دیگر از شوش تا سند بود. تمامی این شاهراه ها وسیله ی جاده های کوچک و کوچک تر، به هم پیوند می‌یافتند. گفته شده در دوره اشکانی نامه فوری مسافت 563 کیلومتر را در دو روز و یا کمابیش 11.7 کیلومتر در ساعت طی می‌کرده است.
از آن جا که جاده های درجه یک با مقیاس زمان، بازرگانی را ترویج داده بود، یکی از محل های درآمد حقوق گمرکی بود. کاروان سرا برای برآورد نیاز بازرگانان نیز به ایجاد شدند. نگاهبانی از جان و مال مسافران از وظایف برید بود. برای دقت بیش‌تر در راه ها و اشتباه نکردن آن با راه های دیگر، میل نصب می کردند. فاصله میان چاپارخانه ها بسته به شرایط محیط تعین می شد و میان 2 تا 4 فرسنگ بود. حتا نامه ها از راه رودخانه نیز فرستاده می‌شدند. نامه را در داخل نی جای داده و با گیاهان آن را استتار کرده و از راه رودخانهمی‌فرستادند و در پائین رودخانه، از سوی ماموران برید دریافت می شد. از این روش به ویژه از تیسفون به شهرهای کنار میان رودان استفاده می‌شد (ص 570)
نویسنده با دقت شمار ایستگاه های میان برخی از شهرها را یاد می‌کند که به احتمال زیاد در دوران پیش از اسلام تاسیس شده بودند (ص 52)
نظارت بر اجرای احکام وسیله ی دبیر برید انجام می شد (ص47). رویدادهای مهم و یا اخبار وسیله ی خبرچینان در اختیار مدیر محلی برید قرار می‌گرفت و او بدون کم و کاست به مرکزمی‌فرستاد. اگر مطلب مهم بود به رمز نوشته می شد که بازهم بخشی از وظیفه برید بود. در مرکز پس از کشف رمز وسیله‌ی دبیرکل برید بدون واسطه به اطلاع پادشاه می رسید.
از خطوط 7 گانه ایران، یکی هم خط رمز نویسی بود که دارای 365 حرف بود. راه های ارسال نامه رمز دار و تلاش در پنهان کردن آن در کتاب، شرح داده شده است.
دیوان برید پس از اسلام
اعراب که به ناگه با سرزمین بسیار گسترده ای روبرو شده بودند، برای کشور داری نیاز به نظام دیوان سالاری دقیق و کارآرا و از آن میان اطلاع رسانی داشتند. نیاز به دریافت گزارش دقیق و عملکرد حکام در دور دست‌ها، آنان را ناچار، به دوبار زنده سازی چاپار واداشت. این سامان، دوباره زنده شد و تنها برخی از نام ها به عربی تبدیل شد. (ص 62).
برید در دوره عباسی بشدت گسترش یافت (ص67). روسای برید مانند ایران قدیم تابع حکام محلی نبوده و زیر نظر مرکز فعالیت می کردند. مرکب چاپارخانه پس از اسلام، زنگوله ای برگردن داشت. برخی،شمار چاپارخانه ها در دوران عباسی را 930 ذکر کرده اند (ص 69).
در دوره عباسی هزینهی برید 4 میلیون درهم در سال می‌شد. دستمزد هر چاپار در روز 5 دیناربود. هزینهی رییسان برید سالانه 79402 دینار می شد.
نخستین دبیر ایرانی برید پس از اسلام ابن خردادبه بود که بخش بزرگی از ایران موسوم به جبال را بعهده گرفت. این منطقه در بر گیرنده دینور، نهاوند، همدان، ایلام، اصفهان، کاشان، ری، قزوین و دیگر شهرها میان آذربایجان، عراق، خوزستان، فارس، دیلم و تبرستان می باشد (ص50)
طاهر در سال 200 شمسی در مسجد مرو نام خلیفه را از خطبه حذف کرد. نخستین فردی که خلیفه را آگاه کرد، رئیس اداره برید مرو بود. (ص 70)
سامانیان در سال 279 خورشیدی دست به ایجاد ادارات زدند و در میدان بزرگ شهر بخارا برای ده دیوان، ده ساختمان برپا کردند : 1ـ دیوان وزارت. 2ـ دیوان مستوفی. 3 ـ دیوان رسائل (رابط میان دیوان ها وخلیفه و بایگانی اسناد) 4 ـ دیوان صاحب شرطه. 5 ـ دیوان مستحب. 6 ـ دیوان مشرف. 7 ـ دیوان موقوفات. 8 ـ دیوان زمین‌های دولتی. 9 ـ دیوان قضاوت و 10 ـ دیوان برید. (ص 70)
رییسان دیوان‌ها منهای برید هم تابع حکام محلی و هم تابع مرکز بودند.
در دوره دیلمیان برید بسیار منظم عمل می کرد. پست 7 روزه از شیراز به بغداد می رسید. پس از فتح بغداد از سوی دیلمیان، پیک های دونده به صورت سازمان یافته، تاسیس شد. پیک پیاده مسافت چهل فرسخ را درچند روز طی می کرد. بارها فاصله میان بغداد تا اصفهان را 7 و یا 8 روزه طی کرده اند (ص73). استفاده از پیک خصوصی نیز رایج بود. فرستادن اخبار جنگ از اهمیت ویژه برخوردار بود. خبر پیروزی طاهر بر خلیفه در ری در عرض 3 شبانه روز به مرو رسید (ص 74)
پیک سواره در این دوره مانند دوران پیشین بود. هم‌چنین از شتر جمازه که دونده بود نیز استفاده می شد. این شتران مسافت 100 کیلومتر در روز را طی می کردند.
در دوران اسلامی بهره‌گیری از کبوتر نامه‌بر بشدت افزایش یافت. کبوتر خانه در جوار چاپارخانه ایجاد گردید که شماری کبوتر تربیت شده از شهرهای مختلف وجود داشت که از آنان برای فرستادن نامه به جاهای گوناگون استفاده می شد. مسافت مستقیمی که کبوتر می توانست طی کند تا 50 فرسنگ ذکر شده است. از دوره صفوی به بعد استفاده از کبوتر کنار گذاشته شد.
در دوره غزنویان دستور داده شد که مکاتبات به فارسی انجام گیرد. اگر متن به عربی بود پس از بازگرداندن آن به فارسی، از آن« نسخه برداری » شده و آنگاه به جریان می افتاد (ص 76). برپایه‌ی تاریخ بیهقی، پس از دیوان وزارت، دیوان رسائل دولتی، ارجی بیش از دیگران داشت. چنین به نظر می رسد که دیوان برید در دیوان رسائل ادغام شده باشد (ص 77). روش پیش از اسلام برای ترتیب اثر دادن به گزارش‌ها و ارسال فرامین به طور کامل اجرا می شد. در این دوران نیز استقلال برید هم‌چنان حفظ شد. نویسنده، از ادارات برید را نام می برد (ص 79). در دوران سلجوقی و خوارزم شاهی برید هم‌چنان پابرجا بود.
دوره‌ی ایلخانان :
مانند هر سرزمین پهناور، نیاز به چایار بهمان قدرت وجود داشت. آنان نیز دست با ساختن تاسیاسات چاپاری زدند. کتیبه ای که یک ساختمان چاپاری را شرح می دهد، موجود است (ص 85). اداره چندین بزرگ راه با همه‌ی تاسیسات پستی در اختیار امیرتومان بود که بر ده هزار سرباز نیز فرماندهی داشت. چاپار، هم‌چنان به عنوان یکی از ده رده حکومتی پابرجا ماند.
افزون بر چاپارهای سنتی، جانشینان چنگیز پیک ویژه ایجاد کردند که روزانه تا 250 کیلومتر می پیمودند. گفته شده که پیام های سری را به صورت ترانه به چاپار می‌گفتند و او مجبور به حفظ کردن آن بود. در این دوره، برآورد می‌گردد که چاپارخانه دارای 300 هزار راس اسب بود (ص 86)
در این دوره رسم جدید مالیاتی شکل گرفت که روستائیان مجبور بودند علوفه و دیگر مایحتاج ماموران دولتی اعم از نظامی و غیره را برآورده کنند و حتا اسب خود را به طور مجانی در اختیار قرار دهند. این رسم موجب سوء استفاده های زیاد شد (ص 87). اوضاع بشدت بهم ریخت تا غازان آن را لغو کرد. در این دوره از چوب‌هایی مانند اسکی در برف بندان ها رایج گردید. استفاده از کبوتر نیز توسعه یافت.
دوره‌ی صفویه
نیاز به اداره‌ی سرزمینی پهناور هم‌چنان ادامه یافت. در این دوره به نظر می رسد که چاپارها زیر نظر دیوان بیگی اداره می شد (ص 91). راهداری مورد توجه ویژه قرار گرفت و بازرگانی و تاسیسات مورد نیاز احداث شدند. برخی از تاریخ نگاران شمار کاروان‌سراها را 999 کاروان‌سرا نوشته اند. بازرگانی و کاروان‌سرها منبع بزرگی برای درآمد صفویه بدل گشت. پیک ها آموزش دیده و تربیت شده بودند. آنان بایستی می توانستند 36 فرسخ را در 14 ساعت بدوند تا شایستگی استخدام را بدست آورند. پست کبوتری در دوران اولیه گسترش یافت ؛ ولی در اواخر از فعالیت آن کاسته شد.