برگرفته از تارنمای فرهنگستان زبان و ادب فارسی
معرفی: مرتضی قاسمی
فرهنگستان زبان و ادب فارسی مجلدِ نخستِ کتاب فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی را در سال 1383 منتشر کرد که با استقبال فراوانی نیز روبه‌رو شد. دکتر محمد حسن‌دوست، مؤلف این فرهنگ، از آن تاریخ تا اواسط سال 1393 در صدد اصلاح و تکمیل این فرهنگ سترگ بوده که هم‌اینک در پنج مجلّد منتشر شده است.
نویسنده در دیباچۀ کتاب در باب شیوۀ کار خود در ترتیب و تدوین فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی توضیحات مبسوطی ارائه کرده است که خلاصه‌وار به آن‌ها اشاره می‌شود. روش گردآوری موادّ فرهنگ مذکور پس از آزمودن روش‌های مختلف برگزیده شده و ازآنجاکه یافتنِ یک چارچوب دقیق و مطلق برای انتخاب لغات یک فرهنگ، به‌ویژه فرهنگ ریشه‌شناختی، امکان‌پذیر نیست، نویسنده به‌ناچار در گزینش لغات دست به انتخاب زده و در برگزیدنِ لغات دخیل از زبان‌های غیرایرانی از روی ذوق و سلیقه عمل کرده است و در باب لغات اصیل ایرانی نیز تنها به وجه اشتقاقی لغاتی اشاره کرده که منابع موجود دربارۀ آن لغات اطلاعات ریشه‌شناختی به دست داده‌اند. به عبارتی، لغات اصیل ایرانی‌ای که در این فرهنگ در باب وجه اشتقاق آن‌ها مطلبی آمده، لغاتی هستند که نویسنده توانسته است اطلاعاتی را در منابع ریشه‌شناختی یا حتی گویشی، و یا اینکه خود پیشنهادی دربارۀ وجه اشتقاق آن‌ها ارائه کند.
واج‌نویسی مداخل این فرهنگ نیز مطابق با تلفظ کلمه در فارسی دری است، اما واج‌نویسی آن گروه از کلماتی که یقیناً و یا احتمالاً در دوران متأخر ساخته شده‌اند و یا شکل گرفته‌اند و یا در دوران معاصر از زبانی بیگانه به فارسی راه یافته‌اند، عموماً منطبق با تلفظ کنونی کلمه است. نویسنده همچنین در نقل تعریف‌های لغات بیشتر به فرهنگ جهانگیری و برهان قاطع مراجعه کرده است و در مواردی که تعریف‌های این دو فرهنگ وافی به مقصود نبوده‌اند از لغت‌نامۀ دهخدا و فرهنگ فارسی معین و فرهنگ بزرگ سخن نیز بهره جسته است.
شواهدِ به‌کاررفته در این فرهنگ اساساً بر پایۀ متون کهن فارسی و غالباً از قرن چهارم تا هشتم هجری بوده است و البته در مواردی که یافتن شاهد در متون این دوره ممکن نبوده، به متون پس از قرن هشتم نیز مراجعه شده است. نویسنده پس از نقل شواهد به توضیح ریشه‌شناختی مداخل پرداخته است. شیوۀ مؤلف در این بخش بدین ترتیب است که نخست صورت فارسی میانه، ایرانی باستان و ریشۀ لغت مدخل، و سپس مترادف و یا هم‌ریشۀ آن را در زبان سنسکریت نقل کرده است. آن‌گاه ریشۀ هندواروپایی لغت را همراه با مشتقاتی از این ریشه در دیگر زبان‌های منشعب از هندواروپایی، نظیر یونانی و لاتینی و ژرمنی و ارمنی و لیتوانیایی و جز آن یاد کرده است. پس از آن به ذکر بازمانده‌های ریشۀ ایرانی باستان، پارتی، سُغدی، سَکایی، خوارزمی و بلخی در دورۀ میانه، و پشتو، آسی، کُردی، بلوچی و بسیاری دیگر از زبان‌ها و گویش‌های ایرانی شرقی و غربی در دورۀ نو پرداخته است.
نقلِ لغات دخیل ایرانی در زبان‌های غیرایرانی، ذکر معانی برخی از اسامی خاص، به دست دادن مترادفات معنایی، ذکر اکثریت قریب به اتفاقِ منابع و ارجاعاتِ داده‌های موجود، پیوست‌ها و فهرست‌های مفصل شامل مطالبی در باب «تحولات تاریخی واج‌های زبان فارسی دری» و «جدول تطبیقی واج‌های زبان فرضی هندواروپایی و تحولات تاریخی آن‌ها در برخی زبان‌های منشعب از هندواروپایی»، از دیگر ویژگی‌های این فرهنگ پنج‌جلدی است.
فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی، به قلم دکتر محمد حسن‌دوست، عضو هیئت علمی فرهنگستان زبان و ادب فارسی است که انتشارات فرهنگستان آن را در 3709 صفحه و با شمارگان 1000 نسخه، به بهای 2000000 ریال منتشر کرده است.