برگرفته از ماهنامه خواندنی شماره 78، آبان و آذر 1392، صفحه 12
دکتر ه. خشایار
روز دوم آبانماه 1192 ( 24 اکتبر 1813 میلادی ) با حیله و تزویر انگلستان قرارداد گلستان به ملت ایران تحمیل شد.
به دنبال پایداری و پیروزی‌های فراوان در نبردهای ده سالۀ تحمیلی از سوی امپراتوری روسیه به ملت و دولت ایران، هنگامی که شمشیر روسیان کار ساز نشد، انگلیسیان در حالی که چهره پشت اتحاد با ایران پنهان کرده بودند، این قرارداد شوم را به مردم و ملت ایران تحمیل کردند.
روسیان در درازای ده سال نبرد، نه تنها نتوانسته بودند پیروزی چشمگیری در قفقاز به دست آورند ؛ بلکه با وجود خیانت انگلستان و فرانسویان در اتحاد با ایران و به دنبال آن شکست در نبرد بر سر بادکوبه و کشته شدن « تسی تسی یانف » ، شکست سنگین بر سر ایروان ، آزادسازی گنجه از سوی ارتـش ایـران درگیــر و دار جنگ و ... کارنامه‌ی ناموفقی برای ارتش امپراتوری روس به شمار می‌رفت که اروپا را به وحشت انداخته بود .
پس از آن که انگلیسی‌ها توانستند ارتش عثمانی را در نبرد علیه روسها ، به شکست کشانده و صلح میان آنها برقرار کنند ، برپایه‌ی همان الگو دست‌اندرکار مقدمات آشتی میان ایران و روسیه شدند : 1
دولت انگلیس می‌خواست بین ایران و روسیه ، اگر موقتا هم باشد تا تعیین تکلیف دولت فرانسه [ ناپلئون ] صلح برقرار بماند . زیرا در غیر این صورت دولت روسیه نمیتوانست تمام توجه خود را معطوف اروپا نماید .
از این رو « گوراوزلی» سفیر دولت بریتانیا در تهران ، ایران را برای پذیرش صلح زیر فشار قرارد داد و :2
حتا دولت بریتانیا برای ترغیب فتحعلیشاه به صلح وعده داد که به وساطت گوراوزلی ، دولت روسیه ایالت از دست رفته را پس خواهد داد .
این گونه بود که : 3
بالاخره قرار شد نمایندگان مختار دو دولت در محل معینی ملاقات نموده و شرایط صلح را پیشنهاد کنند .
ایرانیان زیر بار خواسته‌های جاه طلبانه‌ی روسیان که از پشتیبانی باطنی انگلیسیان برخوردار بود ، نرفتند .
در این میان دوباره گوراوزلی دست به خیانت بزرگتری زد . او در حالی که می‌دانست ایرانیها با نیروی کافی آماده‌ی آزادسازی سرزمینهای قفقاز هستند ، عنوان کرد که دولت انگلیس به عنوان متحد شما خواهان آشتی است . شما این آشتی را بپذیرید ، دولت متبوع من سرزمینهای از دست رفته‌ی قفقاز را به شما بر می‌گرداند . او چندین بار این مساله را بازگو کرده و به خواست دولت مردان ایران ، آن را نوشتار کرد و با مهر و امضا تسلیم آنان کرد .
بدینسان ، ایرانیان سند قرارداد گلستان را که حکم سندی موقت داشت ، به اعتبار گفتار و نوشتار سفیر انگلیس یا به گفته‌ی بهتر گفتار و نوشتار دولت انگلیس ، روز دوم آبان ماه 1192 ( 24 اکتبر 1813 ) دستینه کردند . سند دیگری از سوی گوراوزلی به موقت بودن این قرارداد اشاره دارد : 4
بعد از رسیدن ایلچی دولت ایران به پایتخت دولت روسیه ، بعضی از ولایات قرهباغ و شیروان و شکی و بادکوبه و غیره یا از سعی ایلچی مشارالیه و یا کوشش دولت انگلیس ... به دولت علیهی ایران مسترد خواهد گردید و آن وقت عهدنامه‌ی مفصله بسته خواهد شد .
در یک جمع‌بندی باید گفت که : 5
در حقیقت شکست ایران ... در میدان نبرد اتفاق نیفتاد ؛ بلکه این سیاستهای رایج میان روسیه و انگلیس و فرانسه بود که باعث تحمیل شکست برابر آن شد .
بر اثر تحمیل این قرارداد ، ولایت قرهباغ ، گنجه ، ایالتهای شکی ، شیروان ،قبه ، دربند ،بادکوبه و بخشی از ولایت تالش و همه‌ی داغستان و گرجستان و محال شوره گل ، آچوقباشی ، گروزیه ، نگریل و آنجاز از ایران جداسازی شد.
پهنۀ سرزمینهای جدا شده از ایران ، در اثر قراردادهای گلستان و ترکمانچای
(کیلومتر مربع)
الف ـ در منطقۀ کنونی قفقاز که پس از فروپاشی اتحاد شوروی در سال1370 خورشیدی، به صورت جمهوری‌های مستقل سر برآوردند:
(جمهوری آذربایجان) اران 86600
جمهوری ارمنستان 29800
جمهوری گرجستان 69700
جمع 186100
ب ـ سرزمینهایی که به صورت واحدهای جدا، بخشی از جمهوری فدراتیو روسیه میباشند :
داغستان 50300
اوستی شمال 8000
چچنستان 15700
اینگوشستان 3600
کاباردین (قاباردین) ـ بالکارستان 12500
کراچای ـ چرکستان 14100
آدیفه 7600
جمع 99300
جمع کل قفقاز 285400
بخشهای کوچک دیگری نیز دستخوش تغییراتی شده‌اند که در این‌محاسبه منظور نشده‌اند.
ایالت خودمختار کوراباغ (قرهباغ) کوهستانی و ایالت خودمختار نخجوان، در درون خاک جمهوری آذربایجان و ایالتهای خودمختار اوستی (اوسطی) جنوبی، آبخازستان و (آوشارستان ، افشارستان) ، در درون خاک جمهوری گرجستان قرار دارند.