نگاه روز
نخستین تجربهٔ کشورسازی عربی بریتانیا - ابن سعود متعهد شد که خود او و جانشینانش «دشمن و مخالف دولت انگلیس نباشند»
برگرفته از ماهنامه خواندنی شماره 90، سال چهاردهم، بهمن و اسفندماه 1394، ص 22 تا 23
با آغاز جنگ جهانی نخست، حسین هاشمی شریف مکه، به نهضت لورنس پیوست و به وعدهٔ دستیابی به هلال خضیب که سرزمینهای لبنان، سوریه، بخشهایی از فلسطین و میان رودان را دربر می‌گرفت، در کنار انگلیس‌ها علیه دولت عثمانی وارد جنگ شد.
با وجودی که شریف حسین، برای یاری به بریتانیا بر روی عثمانیها شمشیر کشیده بود، انگلیس‌ها با عبدالعزیز که در آن زمان در شنزارهای عربستان به سختی روزگار میگذراند، وارد گفتوگو شدند.1
عبدالعـزیز که در این زمان ریاست باورمندان به اندیشهی «وهابیت» را داشت، روزگار را از راه قتل و غارت میگذراند. وهابیان هرازگاه، به سرزمینی میتاختند، میکشتند، میسوزاندند، غارت می‌کردند و زن و مرد را به کنیزی و غلامی میبردند. آنها در گذشته، بارها از هاشیمان، شکست خورده بودند. اما این بار با تایید و راهنمایی سرپرسی کاکس2، از نبود هاشمیان در مکه بهره گرفتند و به سوی شنزارهای حجاز روانه شدند.
دولت بریتانیا در روزهای پایانی سال 1915، عهدنامهای با عبدالعزیز بست و او را مالک نجد، حسا، قطیف، جبل و... شناخت. این عهدنامه در 27 دسامبر 1915 برابر با 6 دی ماه 1294 خورشیدی به امضا رسید و سال بعد، از سوی نایبالسلطنهی هندوستان، مورد تایید و تصویب نهایی قرار گرفت. در قرارداد مزبور، تعهداتی نیز درباره بحرین، به چشم میخورد :3
ماده 1 ـ دولت انگلیس اعتراف و قبول میکند که نجد ـ حساء ـ قطیف ـ جبل و توابع آن و کلیهی زمینهایی که ذیلا ذکر میشود، به انضمام بنادر آن در خلیج فارس « مملکت ابن سعود و پدران اوست » و به حکومت بالاستقلال « ابن سعود » و ریاست مطلق او، بر قبایل آن جا اقرار دارد و بعد از وی نیز این حق را دربــارهی اخــلاف او، به ارث میشناسد. ولی حاکم « نجد » در تعیین جانشین خود باید این شرط را در نظر بگیرد که « دشمن و مخالف دولت انگــلیس نباشد » یعنی بر حسب شرایط مندرج در این معاهده...
ماده 6 ـ « ابن سعود » همان طور که اجداد وی متعهد شدند، متعهد میگردد که از تجاوز به حدود یا مداخله در شئون و امور اراضی « کویت» و « بحرین » و « قطر » و « سواحل عمان » (که تحت حمایت دولت انگلیس هستند و روابط معاهدهای با دولت مشارالیها دارند) و حدود اراضی آنها بعدا تعیین میشود، اجتناب نماید.
ماده 7 ـ دولت ابن سعود و انگلستان متعهد میشوند برای معاهدهی مفصل دیگری راجع به مسایل مورد علاقهی طرفین اقدام نمایند.
بدین سان، عبدالعزیز، « همانطور که اجداد وی متعهد شده بودند » متعهد گردید که در شئون سرزمینهای تحت حمایت بریتانیا در منطقه دخالت ننــماید و در نتــیجه، به عنوان امیر عربستان و یا عربستان سعودی، از سوی دولت انگلیس به رسمیت شناخته شد. باید گفت که در حقیقت عربستان سعودی، نخستین واحد عربی بود که از سوی استعمار بریتانیا در این منطقه زاده شد.4
این قرارداد، پس از پایان جنگ مورد بازبینی قرار گرفت. در این فرایند ، روز 20 مه 1927 (اول خرداد 1306)، دولت بریتانیا در شهر جده، قراردادی با « ابن سعود »، به عنوان سلطان حجاز بست. بر پایهی مادهی ششم آن قرارداد، مقرر شده بود :
اعلی حضرت پادشاه حجاز و نجد روابط دوستانه و صلح‌آمیز خود را با سرزمینهای بحرین و شیخهای قطر و ساحل عمان که دارای معاهدههای ویژه با دولت بریتانیا می‌باشند حفظ خواهد کرد.
دولت ایران، با آگاه شدن از این قرارداد، به تندی واکنش نشان داد. از این رو ، فتحالله پاکروان، کفیل وزارت امور خارجه در دولت مهدیقلی هدایت (حاج مخبرالسلطنه)، یادداشت اعتراضی به وزارت امور خارجهٔ بریتانیا گسیل داشت.
یادداشت اعتراض وزارت خارجهی ایران، روز اول آذر 1306/ 22 نوامبر 1927 به « سر رابرت کلاویو » وزیر مختار دولت بریتانیا در تهران، تسلیم شد. در یادداشت مزبور آمده بود :5
مطابق اطلاعاتی که به دولت ایران رسیده است در ماده 6 معاهده‌یی که در تاریخ 20 مه 1927 ما بین سلطان عبدالعزیز بن سعود و دولت انگلیس منعقد گردید، اینطور ذکر شده است که اعلیحضرت پادشاه حجاز و نجد و مضافات متعهد میشود مناسبات دوستانه و صلحطلبانه با اراضی کویت و بحرین و مشایخ قطر و ساحل عمان که دارای مناسبات عهدی مخصوص با دولت انگلستان میباشد حفظ نماید.
نظر به اینکه مالکیت ایران بر بحرین محرز و در موقع عقد عهدنامهی مخصوص بین دولت انگلستان و شیخ بحرین حقا از طرف دولت ایران اعتراض شده و « لرد کلارندون» در جوابی که به وزیر مختار ایران در لندن در تاریخ 29 آوریل 1869 داده رسما اعتراض دولت ایران را وارد دانسته است، تصدیق میفرمایید که مادهی مذکورهی فوق تا درجهیی که مربوط به بحرین است بر خلاف تمامیت ارضی ایران و با مناسبات حسنهیی که همیشه بین دو دولت همجوار موجود بوده است منافات دارد. علیهذا دولت ایران به این قسمت از معاهدهی مذکور جدا اعتراض و انتظار دارد که اولیای دولت انگلستان به زودی اقدامات لازمه را در رفع آن اتخاذ فرمایند.
محض اطلاع خاطر محترم آنجناب زحمت افزا میشود که دولت ایران نظر به عضویت در جامعهی ملل و بنا به ماده (10) اساسنامه جامعه که تمامیت ارضی دول را تضمین مینماید سواد این مراسله را به جامعهی ملل ارسال و تذکر خواهد داد که این اعتراض دولت ایران را در نظر بگیرند.
اول آذر 1306 شمسی
ف ـ پاکروان کفیل وزارت امور خارجهی ایران
پی‌نوشت‌ها :
1 - هلال خظیب در رابطه با تجزیهٔ سرزمینهای ایرانی‌نشین
2 - سرپرسی کاکس در دوران نبرد جهانی اول به عنوان سرهنگ ارتش انگلیس در سامان‌بخشی نیروهای انگلیسی در نبرد علیه عثمانی نقش داشت و روابط بسیار گرمی با ابن سعود داشت.
3 - نفت و مروارید
4 - برای آگاهی بیشتر، نگ : هلال خطیب در رابطه با تجزیه سرزمینهای ایرانی
5 - تاریخ تجزیه ایران ـ دفتر دوم ـ تجزیه بحرین ـ ر 121
زایش حکومت سعودی به دست اربابان انگلیسی