نام‌آوران ایرانی
یحیی ذکاء نامی برای تمام دوران‌های هنر ایران
- بزرگان
- نمایش از یکشنبه, 30 بهمن 1390 05:06
- بازدید: 2586
برگرفته از تارنمای خبری هنر
در آستانه سالمرگ یحی ذکاء؛
28 دیماه سالمرگ مردی است که به واسطه تحقیقات ارزشمند و تألیفات گران سنگش برای اهل هنر؛ مردی نام آشناست. بسیاری از بزرگان هنر ایران این مرد بزرگ را از نزدیک می شناسند. بی سبب نیست اگر حیات بی تکرار او را دوباره مرور کنیم.
یحیی ذکاء نه تنها پژوهشگر و نویسنده؛ که مرد ارزنده ای برای استادی دانشگاه بود. علاوه بر تمام این ها؛ او از کارشناسان برجسته آثار هنری هم بود.
یحیی ذکاء در در تبریز و به سال ۱۳۰۲ چشم به جهان گشود. جدش، حاج میرزا علی اعیان، از تجار معروف تبریز بود. پدرش میرزاعلی نقی ذکاء کارمند راه‌آهن بود کارمندی که بعدها به بانک ملی انتقال یافت. وی در سال ۱۳۱۶ از تبریز به تهران آمد و پس از دو سال به بانک قزوین منتقل شد، تا اینکه مجدداً در سال ۱۳۲۱ به تهران آمد.
ذکاء تحصیلات ابتدایی را در مدرسه رشدیه تبریز و ترغیب تهران گذراند و دوره اول متوسطه را در دبیرستان‌های تمدن تهران و پهلوی قزوین فرا گرفت. پس از انتقال مجدد پدرش به تهران، دوره دوم متوسطه را میان سال‌های ۱۳۲۱-۱۳۲۲ در دبیرستان فیروز بهرام و در رشته ادبی، گذراند.
شاگردی در محضر مردان برجسته‌ای چون؛ ذبیح‌الله صفا، پرویز ناتل خانلری، محمدحسین مشایخ فریدنی، و محمدجواد تربتی فرصتی بزرگ برای پرورش چنین انسان بزرگی بود. ایرج افشار، هوشنگ کاووسی، و احمد فتحی همدوره‌های او در این مدرسه بودند.
ذکاء وی حدود سال‌های ۱۳۲۱-۱۳۲۲ دوره ایران‌شناسی را نیز که به همت مرحوم ابراهیم پورداوود و محمد معین در تالار این مدرسه برگزار می‌شد گذراند. افزون بر آن، دوره تخصصی رشته کتابداری را که در طی سال‌های دهه ۱۳۲۰ در محل باشگاه دانشگاه تهران تشکیل گردیده بود گذرانید. در سال ۱۳۳۳، از دانشکده ادبیات دانشگاه تهران در رشته باستان‌شناسی با رتبه اول فارغ‌التحصیل شد که از نخستین فارغ‌التحصیلان این رشته بود.
پس از گذراندن دوره نظام در آذربایجان، و پیش از آنکه به استخدام رسمی دولت درآید، از سال ۱۳۳۰ به بعد چندین سال متوالی در دبیرستان اندیشه (مدرسه سالزین‌ها موسوم به سن ژان تسکو) به تدریس پرداخت. در ۱۴ بهمن ۱۳۳۵ به استخدام رسمی دولت در آمد، و بیش از یک سال در کتابخانه دانشکده حقوق در کنار دانش‌پژوه، محمدتقی، ایرج افشار، و محمد مشکوة به کسب تجربه کتابداری پرداخت؛ و سپس به اداره هنرهای زیبای کشور که بعدها به وزارت فرهنگ و هنر تبدیل گردید، رفت و مسئولیت‌هایی چون کارمند و کفیل اداره موزه‌ها و فرهنگ عامه (۱۳۳۵-۱۳۳۶)، رئیس موزه هنرهای تزئینی (۱۳۳۷)، معاونت اداره کل موزه‌ها و فرهنگ عامه (۱۳۴۰)، رئیس موزه مردم‌شناسی (۱۳۴۱)، رئیس انتشارات ادارات کل باستان‌شناسی و فرهنگ عامه و موزه‌ها و حفظ بناهای تاریخی (۱۳۴۵)، رئیس کتابخانه ملی ایران (۱۳۴۷، حدود یک سال)، و مشاور وزیر فرهنگ و هنر (۱۳۴۹ تا اواخر دوران خدمت، ۱۳۵۷) را برعهده گرفت. یحیی ذکاء پس از سال‌ها اشتغال در اداره هنرهای زیبا و وزارت فرهنگ و هنر در پنجم شهریور سال ۱۳۵۷ بازنشسته شد و پس از آن تا پایان عمر به فعالیت‌های فرهنگی و تحقیق و تفحص و تألیف مشغول بود، به‌طوری که در سال‌های آخر عمر، با وجود بیماری و کهولت، با عنوان کارشناس برجسته موزه هنرهای معاصر و مشاور عالی دایرةالمعارف بزرگ اسلامی به تلاش ارزشمند خود ادامه می‌داد.
تاریخچه تحولات و تغییرات درفش و علامت دولت ایران در دورهٔ قاجاریه
موزه‌های ایران (با همکاری محمدحسن سمسار)
تاریخچه ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان
نگاهی به نکارگری ایران در سده دهم
تاریخ ارتش ایران
نوروز و بنیاد نجومی آن در همبستگی با تخت‌جمشید
مقالات کسروی
رساله کافنامه
در پیرامون خط
گویش کرنیگان
گویش گلین قیه
چهل کسروی
لباس زنان ایرانی از سده سیزدهم هجری تا امروز - (۱۳۳۷)
کولی و زندگی او - (۱۳۳۷)
زمین لرزه‌های تبریز - (۱۳۶۸)
روزنامه خاطرات شرف الدوله - (۱۳۶۸)
کتاب تاریخ عکاسی و عکاسان پیشگام در ایران - (۱۳۷۶)
جستارهایی درباره مردم آذربایگان (با مقدمه دکتر محمدامین ریاحی) (۱۳۷۹)
کتاب هنر کاغذبری - (۱۳۷۹)
غروب وی را مورخان به تاریخ ۲۸ دی ۱۳۷۹به تلخ کامی ثبت کردند. روح وی پس از ماه‌ها بیماری، براثر از کارافتادگی کلیه به جایگاه اولینش بازگشت. یحیی ذکاء، در تهران و در قطعه هنرمندان بهشت‌زهرا به خاک سپرده شد.
پس از درگذشت وی، در مراسم بزرگداشتی که در روزهای چهارم و پنجم خرداد ماه ۱۳۸۰ در محلّ خانه قدیمی و بازسازی شده «لاله‌ای‌هاً» واقع در تبریز برگزار گردید، این خانه به نام «دفتر پژوهش‌های تاریخی و فرهنگی یحیی ذکاء» نامیده شد، و کتابخانه او که شامل بیش از چهار هزار کتاب و تعداد زیادی دوره‌های مختلف مجلات علمی و فرهنگی در رشته‌های تاریخ، ادب، هنر، و زبان‌شناسی می‌شد در این خانه جای گرفت.
اکنون سالهاست که یحی ذکاء از دنیا رفته است؛ اما هنوز هم دانشجویان و محققان فرهنگ ادب و هنر پای سخنان ارزشمندش در لابه لای تألیفات گران‌سنگش می نشینند.
